Towarzystwo Ochrony Zdrowia Ludności Żydowskiej w Polsce (TOZ)

Towarzystwo Ochrony Zdrowia Ludności Żydowskiej w Polsce (TOZ), żydowska organizacja społeczna utworzona w 1921 w Warszawie. Stawiała sobie za cel krzewienie idei medycyny zapobiegawczej, organizowała pomoc lekarską, propagowała wiedzę medyczną. Utrzymywała lub wspierała szpitale żydowskie, przychodnie, sanatoria, zajmowała się też opieką nad dziećmi, organizowała kolonie i półkolonie dla najmłodszych, otaczała opieką higieniczną i lekarską szkoły, dożywiała dzieci szkolne; subwencjonowała leczenie ubogich chorych. Prowadziła akcje: zwalczania gruźlicy, chorób oczu (jaglicy) oraz grzybic. W tym celu zakładano kliniki, domy rekonwalescencyjne, wprowadzono prześwietlenia. W 1927 TOZ posiadało 54 oddziały (głównie w województwach wschodnich) i 12,4 tys. członków, w 1939 prowadziło ponad 300 instytucji medycznych i sanitarnych w 50 miejscowościach, zatrudniając ok. 1 tys, osób; roczne składki wpłacało 15 tys. osób udzielających poparcia. Środki finansowe Towarzystwo otrzymywało ze składek, dotacji państwa, od samorządów i żydowskich gmin wyznaniowych, a także subwencji osób i instytucji w kraju i z zagranicy.

W Częstochowie TOZ powołano w 1923. W 1929 oddział skupiał 460 członków, posiadał dwa ośrodki zdrowia; w I Ośrodku Zdrowia TOZ zlokalizowanym przy Szpitalu Towarzystwa Dobroczynności dla Żydów (ul. Mirowska 13/27), działały: Stacja Opieki nad Matką i Dzieckiem (kierowana przez doktor → Czesławę Orlińską), przychodnia dla kobiet ciężarnych (w której przyjmowali lekarze → Stefan Kolin i → Maria Kohn-Szajn), przychodnia światłolecznicza oraz działająca od 1927 przychodnia przeciwgruźlicza (prowadził ją doktor → Julian Lipiński). W II Ośrodku Zdrowia TOZ funkcjonującym przy ul. B. Joselewicza 3, działały: przychodnia laryngologiczna (uruchomiona w 1936), przychodnia przeciwjagliczna (którą kierował doktor → Tanachum Lewkowicz), przychodnia szkolna i przedszkolna (kierowana przez doktora → Leona Guttmana, wykonywano tam zabiegi laryngologiczne, chirurgiczne i stomatologiczne), przychodnia światłolecznicza, gabinet stomatologiczny (działający od 1927; obsługiwał ok. 1700 dzieci); dyrektorem tegoż Ośrodka był S. Kolin, a ordynatorami → Arnold Bram, Cz. Orlińska i L. Guttman. Od roku 1925 funkcjonował zakład TOZ dla niemowląt i dzieci w wieku przedszkolnym; w roku 1929 liczba niemowląt wynosiła 309, a dzieci do lat 7 i starszych – ok. 200. TOZ sprawowało opiekę nad 19 szkołami (1700 dzieci), w końcu lat 30. prowadziło systematyczne dożywianie uczniów z trzech szkół powszechnych (nr 12, 13 i 15); z akcji tej skorzystało ok. 700 dzieci. Akcją dożywiania objęto też inne placówki: ochronkę ludową (175 dzieci), organizację Machzykaj Hadas (190 dzieci), ochronkę Towarzystwa Dobroczynności dla Żydów (50 dzieci), przychodnię przeciwgruźliczą (dziesięcioro dzieci). Dla najmłodszych (głównie z rodzin robotniczych) organizowano półkolonie i kolonie letnie; m.in. latem 1936 w posiadłości → Jakuba Rozenberga (przy ul. Jasnogórskiej 20) na półkoloniach miało wypoczywać 500 dzieci, a corocznie ponad 100 przebywało na koloniach w Ostrowach (obecnie w granicach miasta Blachowni) k. Częstochowy (obiektem kolonijnym kierowała Estera Lipińska, żona doktora J. Lipińskiego). TOZ prowadziło też systematyczną akcję oświaty prozdrowotnej: urządzano różnorodne odczyty i pogadanki o zdrowiu i higienie (np. podczas spotkań z okazji „Święta Dnia Dziecka”), a także zebrania informujące o działalności Towarzystwa; wygłaszali je m.in. stomatolodzy → Aron Peretz i Holcberg, lekarze i lekarki: Cz. Orlińska, J. Lipiński, T. Lewkowicz, A. Bram, S. Kolin, a także inne osoby, m.in. → Feliks Szpiro czy → Stanisław Przysuskier. Organizowano sześciotygodniowe kursy dla sanitariuszek. Działalność oddziału częstochowskiego TOZ finansowana była z dotacji państwowych, Magistratu miasta Częstochowy, → Powiatowej Kasy Chorych (później → Ubezpieczalni Społecznej), subwencji z centrali TOZ, składek członkowskich, ofiar i różnych imprez (zabaw, loterii, koncertów i przedstawień teatralnych, konkursów); w 1936 budżet oddziału TOZ wynosił 21100 zł, a w 1939 120 tysięcy zł. Siedziba oddziału częstochowskiego Towarzystwa mieściła się od II połowy lat 20. przy ul. Strażackiej 14. Pierwszym i wieloletnim prezesem oddziału był S. Kolin, w latach 20. i 30. w skład zarządów wchodzili: → Hipolit Geisler (wiceprezes), → Adam Wolberg, → Bernard Epstein (sekretarz), → Markus Leder (skarbnik), Z. Grossmanowa, → Samuel Goldsztein, Szymon Grynberg, M. Hejman, A. Z. Hirszberg, Dawid Kagan, → Eliasz Krauskopf, → Mojżesz Mehring, A. Peretz, Estera Lipińska. Po najeździe niemieckim na Polskę, oddział częstochowski TOZ od końca 1939 wznowił swoją działalność. Jego głównymi działaczami do czasu utworzenia getta częstochowskiego (w 1941) i później byli: doktor A. Wolberg (pełniący funkcję przewodniczącego oddziału) i adwokat → Mieczysław Konarski. Głównym celem działalności TOZ w okresie okupacji niemieckiej (obok niesienia pomocy medycznej) było zapewnienie tanich posiłków społeczności żydowskiej; w tym celu dla ubogiej ludności uruchomiono kuchnie ludowe TOZ. Organizowano też świetlice dla dzieci, prowadzono działalność kulturalną. Aktywność oddziału częstochowskiego (jak również innych oddziałów w Generalnej Guberni) Towarzystwa Ochrony Zdrowia Ludności Żydowskiej, została przerwana w 1942 decyzją niemieckich władz okupacyjnych (jeszcze przed likwidacją getta w Częstochowie jesienią tegoż roku).

Juliusz Sętowski, Szkic do dziejów oddziału częstochowskiego Towarzystwa Ochrony Zdrowia Ludności Żydowskiej TOZ w Polsce, „Almanach Częstochowy” 2017; Jerzy Mizgalski, Tożsamość polityczna polskich Żydów w XIX i XX wieku na przykładzie Częstochowy, Częstochowa 2008, s. 152; Zbigniew Grządzielski, Działalność charytatywna środowiska żydowskiego w Częstochowie na rzecz dzieci w latach 1918–1939, „Biuletyn” Instytutu Filozoficzno-Historycznego Wyższej Szkoły Pedagogicznej w Częstochowie, Częstochowa 1995, nr 5 (2), s. 47.