Błeszno

Błeszno, wieś, pierwsza wzmianka źródłowa pochodzi z 1382, choć osada ma starszą metrykę. Na przełomie XIV i XV w. Błeszno należało do rycerskiego rodu Bielów herbu Ostoja (Biel Abel, Biel Henryk). Wzmianki o sołectwie i sołtysie z końca XV w. dowodzą, że lokowana była na prawie niemieckim. Składała się z dwóch części, podział ten widoczny jest aż do schyłku XVIII w. Wieś położona była w pobliżu Warty, przy trakcie krakowskim, graniczyła z dobrami wójtostwa częstochowskiego; północną granicę wsi wyznaczała rzeka Konopka (dawniej: Łętwin), wschodnią granicę stanowiły lasy. Na terenie Błeszna znajdował się dwór, folwark, młyn, karczma, huta żelaza i huta szkła. Wzgórze błeszneńskie dostarczało kamienia wapiennego dla celów budowlanych. Majątek Błeszno uformował niewątpliwie Abel Biel, burgrabia w Wieluniu i starosta w Krzepicach, wymieniany w dokumentach z 1373–1414. W 1400 Biel z Błeszna pozywał Jakusza z Mokrej za wypowiedziane przez Jakusza słowa „nie jesteś mi rówien”. W 1414 Biel z Błeszna został pozwany przez sąd królewski o napaść na studenta krakowskiego Janusza z Lubania. W 1442 Henryk Biel z Błeszna zastawił swoją dziedzinę Maciejowi z Goszczyna, wraz z folwarkami i wieżą (w dokumencie: turris – obiekt warowny z wieżą). W 1470–80 właścicielem był Jakub Trepka z Czapel Wielkich (k. Miechowa). W 1492 Jakub zastawił młyn w Błesznie za 40 florenów swemu zięciowi Jerzykowi ze Zwierzyńca. W 1497 król skonfiskował dobra Elżbiecie Matyjaszowej z Błeszna i nadał je Janowi Głębowskiemu, a dobra Katarzyny, wdowie po Janie z Błeszna, Jerzemu ze Zwierzyńca. W 1499 przy podziale dóbr Żegocie Trepce i Jędrzychowi przypadł dwór, wieś i kuźnica, zaś Janowi Trepce młyn i 1/3 ról dworskich. W wyniku ugody Burneta, żona Stanisława Zakrzowskiego otrzymała dom we dworze i folwark, zaś jej siostra Dorota zamężna za Piotrem Kałowskim wieżę dworską. Istnienie obronnego obiektu potwierdza zapiska z 1518 dotycząca podziału majątku pomiędzy braćmi Marcinem i Jerzym Hybakami, którzy po zakupieniu w 1513 Błeszna (zapewne jego części) od Jana Trepki zaczęli używać nazwiska Błeszyńscy. Marcinowi przypadła połowa Błeszna z dworem, fortalicją (fortalicium ex lapidibus) i sadzawką. Król Zygmunt I Stary skonfiskowane za niestawiennictwo na wyprawę dobra Jana i Feliksa Trepków nadał Janowi Łabędziowi.

Dziesięcina snopowa z łanów kmiecych, karczem, zagród i folwarków należała do klasztoru częstochowskiego W 1529 dziesięcinę snopową. Błeszno płaciło plebanowi częstochowskiemu. W 1530 rejestr poborowy uwzględnia 3 łany i karczmę dziedziczną.

W opisie granic wójtostwa częstochowskiego z 1550 wymienieni są, jako świadkowie, chłopi z Błeszna: Soboń, Wardęga, Rzańca, Szczecina, Szymek i Groszek. Rozległe dobra majątku Błeszno stanowiły swoisty archipelag osad: Bernatowizna (młyn), Bór, Bugaj, folwark Brzeziny, Dąbie, Kręciwilk, Ostatni Grosz, Raków (wówczas: Pustkowie Raków), Podbucze, Poczekaj (karczma w lesie zwanym Murowany), Wrzosowisko (dziś: Wrzosowiak).

W XVIII w. utrzymywał się podział na dwa Błeszna określane odpowiednio jako „pierwsze” i „drugie”. W końcowych latach XVIII w. część pierwsza należała do Amona Syrokomli Karońskiego, komisarza cywilno-wojskowego, subdelegata krakowskiego. W skład tych dóbr wchodziły: Bigoscowce, Hutka, Karcowa Droga, Nowa Wieś, Słowik i Wały. Część druga była własnością komisarza ziemskiego krakowskiego Stanisława Jeziorkowskiego, komisarza ziemskiego krakowskiego – obejmowała Bugaj, część Brzezin, Dąbie, Dąbrowę, Działki i Ostatni Grosz. W XVIII w. poświadczone jest istnienie trzech dworów, dwóch browarów, kilku karczem, dwóch młynów. W 1787 w obu częściach wsi mieszkało 735 osób. W 1791 w części pierwszej Błeszna w 49 domach mieszkały 343 osoby, w dwóch dworach mieszkało 21 osób. W drugiej części w 46 domach mieszkało 339 mieszkańców, w dwóch dworach 20 osób. Wieś należała do parafii częstochowskiej (pw. św. Zygmunta), przed 1748 dziedziczni właściciele ufundowali kaplicę pw. św. Krzyża. W 1797 właścicielami Błeszna zostali bracia Stanisław Maciej i Jan Jeziorkowscy, synowie Andrzeja. Stanisław Maciej zmarł w 1827. Dobra dziedziczne Błeszno z przyległościami (Brzeziny, Bór, Bugaj, Ostatni Grosz „i innemi do tychże dóbr należących atencjami”) przekazał testamentem (dokument w AP w Częstochowie) synowi Tadeuszowi. W 1848 zakończył się spór o granice między dziedziczką Błeszna Ewą z Kiełczewskich Skorupkową, wdową po Kazimierzu Korwin-Skorupce (1v. Jeziorkowską), a Edwardem Wyttkiem, właścicielem dóbr Stradom i Zacisze. Spór dotyczył granicznej rzeki Konopoki na odcinku między karczmą Kędory, przy drodze z Częstochowy do Brzezin, a młynem Bór. Proces, który toczył się przed trybunałem cywilnym w Kaliszu, zakończył się ugodą zawartą 18 XI 1848 w zamku dworskim w Błesznie. W Archiwum Państwowym w Częstochowie zachował się plan ściany granicznej między dobrami Stradom i Błeszno sporządzony przez geometrę z komisji rządowej przychodów i skarbów Królestwa Polskiego Aleksandra Sławińskiego, na podstawie pomiarów sporządzonych w 1830 przez geometrę Feliksa Chądzyńskiego z Nowej Wsi (k. Kocina). Ewa z Kiełczewskich Skorupkowa w 1850 wydzierżawiła na pięć lat folwark Ostatni Grosz Izydorowi Poznańskiemu. Przed 1875 właścicielem majątku Błeszno był Henryk Weichert. Potem właścicielami zostali Rozenbaumowie. W okresie międzywojennym właścicielem dworu w Błesznie był Izrael Rozenbaum. Obszar dworski liczył wówczas 606 mórg. W 1827 odnotowano w Błesznie 66 domów i 518 mieszkańców. Wieś należała do gminy Huta Stara. W 1875 wieś liczyła 868 stałych mieszkańców (441 mężczyzn i 427 kobiet), rok później 893 (452 mężczyzn i 441 kobiet). W należącej do Błeszna osadzie Ostatni Grosz Władysław Kronenberg rozpoczął budowę fabryki, niedokończoną odsprzedał firmie „Hielle i Ditrich”, produkującej jutę. W 1900 fabrykę „Błeszno” zakupiło Towarzystwo „Częstochowianka” (Societe textile „la Czenstochovienne”). W 1909 we wsi powstało Stowarzyszenie Spożywców „Nasz Sklep”, założycielami byli: Józef Adamus, Józef Dobosz, Jan Galardziak, Leon Kowalczyk, Józef Antoni Markowski, Antoni Morzyk, Aleksander Nejman, Jan Pędraś, Jan Stryjewski. W 1933 obszar wsi szacowano na 573 ha, w tym 430 ha ziemi ornej. W 300 domach mieszkało 1957 osób (954 mężczyzn i 1003 kobiety). Do Błeszna należał przysiółek Podbucze (21 ha) z 81 osobami oraz folwark (439 ha), na którym mieszkało 49 osób. Ponadto Bugaj i Kręciwilk. O rozwoju Błeszna zdecydowało powstanie linii kolejowej warszawsko-wiedeńskiej, nazwa stacji kolejowej osobowej i przeładunkowej Błeszno przetrwała do 1966. Bliskość fabryk i huty powodowała napływ ludności, podział i rozdrobnienie gospodarstw. Pośród nazwisk mieszkańców wsi Błeszno z początkiem XIX w. spotykamy w dokumentach nazwiska znaczniejszych gospodarzy, takich jak Adamus, Caban, Cieślak, Chojnacki, Dobosz, Gapik, Galardziak, Janic, Jaśkiewicz, Kasprzyk, Morzyk, Pędraś, Radomiak, Synoradzki, Ślęzak, Sobota, Ujma, Węgrzyn, Żak. Wieś długo nie posiadała szkoły, czteroizbowy budynek wybudowano w 1890 naprzeciw stawu przy ul. Brzezińskiej spłonął w 1913. W 1923–24 wybudowano szkołę o trzech izbach przy ul. Szkolnej. Wojna przerwała realizację budowy szkoły na tzw. sołtysówce przy ul. Rakowskiej. W 1945–59 dzieci uczyły się w adaptowanym budynku Erlichów. Szkoła im. T. Kościuszki (na dawnej sołtysówce) została oddana do użytku w 1959. Powszechnie szanowanym nauczycielem był → Eugeniusz Żychliński (przepracował w Błesznie 37 lat). W 1918 powstało Towarzystwo Straży Ogniowej, prezesem zarządu został Władysław Gapik, pierwszym naczelnikiem drużyny bojowej był były komendant straży ogniowej huty w Rakowie → Huta „Częstochowa”) Bolesław Rakowski (od 1917). W 1938 ukończono budowę piętrowego murowanego budynku straży, m.in. dzięki dotacji właściciela cegielni „Michalina” na Bugaju → Bolesława Helmana. W 1937 wieś została zelektryfikowana. Od 1910 do 1980 Błeszno należało do parafii pw. św. Józefa w Rakowie; od 1980 jest odrębną parafią. Kościół pw. św. Stanisława poświęcono w 2000. W 1930 wieś i majątek Błeszno wraz z folwarkiem Błeszno-Brzeziny (z ówczesnej gminy Huta Stara) zostały włączone w obręb miasta, w 1952 cała gromada Błeszno (należąca dotąd do gminy Wrzosowa) znalazła się w obszarze miasta → Błeszno (dzielnica).

Słownik historyczno-geograficzny województwa krakowskiego w średniowieczu, cz. I, z. 1, Wrocław 1980, s. 130–131; Bogdan Snoch, Stanisław Podobiński, Encyklopedyczny słownik regionu częstochowskiego, t. 1, Częstochowa 2000, s. 13–14; Andrzej Kuśnierczyk, Takie były spory w owe lata, [w:] Dwór polski. Zjawisko historyczne i kulturowe, t. VIII, Warszawa 2006; Jerzy Badora, Jerzy Mizgalski, Ziemiaństwo częstochowskie w latach 1918–1939, [w:] Społeczeństwo Częstochowy w latach 1918–1939, pod red. R. Szweda i W. Palusa, Częstochowa 1997, s. 217; Stefan Gajos, Błeszno-niegdyś szlacheckie, „Życie Częstochowy” 1973, nr 192, s. 9; Zdzisław Dudek, Pół wieku w służbie społeczeństwa, „Nad Wartą” 1968, nr 8, s. 4; Jerzy Mucha, 100 lat spółdzielczości spożywców w Częstochowie 1899–1999, Częstochowa 1999; Dariusz Złotkowski, „Wiedząc dobrze to z wyroków Boga Najwyższego, iż kto się rodzi, umierać musi...”. Testamenty z połowy XIX wieku w świetle akt notariuszy częstochowskich, cz. 2, Częstochowa 2006, s. 124–127.