Straże Obywatelskie (SO)

Straże Obywatelskie (SO), Straż Obywatelska 1914 – ochotnicza formacja porządkowa utworzona 1 VIII 1914. Składała się głównie z członków Straży Ogniowej Ochotniczej oraz sekcji kolarskiej Towarzystwa Śpiewaczego → „Lutnia”. Zajmowała się utrzymaniem porządku w mieście, którego obszar podzielono na 12 dzielnic. Naczelnikiem SO był → Edward Brühl, a jego zastępcami: → Jakub Kon, → Jan Serednicki, → Karol Kreter, → Julian Geisler, → Leon Jarosz, Klimowski. Po wkroczeniu wojsk niemieckich do Częstochowy, 3 IX 1914 decyzją komendanta wojskowego miasta Zollerna SO zawieszono, a jej członków przekazano Straży Ogniowej Ochotniczej. Później jednak decyzję tę zmienił wojskowy komendant miasta Von Roos. W styczniu 1915 SO została zreorganizowana, jej siedziba znajdowała się przy ul. Staszica 5.

Straż Obywatelska 1918 – ochotnicza formacja porządkowa zorganizowana 8 XI 1918 z inicjatywy i przy udziale władz miejskich dla utrzymania porządku, spokoju i bezpieczeństwa publicznego w momencie wycofania się Niemców z Częstochowy. Pracami nad utworzeniem SO kierowała komisja w składzie: → Adam Plebanek, → Edward Brühl, → Józef Zagórski, → Bronisław Waręski, → Aleksander Szmerdt, → Julian Bugajski. Miasto zostało podzielone na 11 okręgów, którymi kierowali naczelnicy, każdy okręg podzielony był na trzy oddziały z przodownikiem na czele. W szeregach Straży znalazło się ok. 200 osób. SO dowodzili komendant i jego zastępca. Nad organizacją SO czuwała rada składająca się z nadburmistrza (lub jego zastępcy) i sześciu obywateli. Rozwiązana w grudniu 1918.

Straż Obywatelska 1939 – nieumundurowana i nieuzbrojona formacja cywilna, mająca na celu ochronę porządku i mienia publicznego w Częstochowie po planowanej w 1939 na wypadek wojny ewakuacji urzędów państwowych i → Policji Państwowej. Zebranie organizacyjne SO odbyło się 29 VIII 1939; komendantem został → Adam Plebanek, a sekretarzem → Bolesław Kurkowski. Miasto podzielono na rewiry z komisarzami na czele. Stanowiska te zajmowali ludzie ogólnie szanowani, m.in.: Piotr Czernicki, → Antoni Gmachowski, → Władysław Nagłowski, → Jan Leopold Piątkowski, → Bolesław Rylski, Jan Wasilewski. Siedziba Straży znajdowała się w budynku przy ul. Narutowicza 16. Członkom wydawano biało-czerwone opaski i legitymacje. Po wybuchu wojny SO przejęła właściwe dla siebie zadania; jej członkowie zajmowali się ponadto grzebaniem poległych i gaszeniem pożarów. Po wkroczeniu Niemców do Częstochowy SO (po reorganizacji) działała nadal; została rozwiązana przez władze okupacyjne 12 IX 1939.

Zbigniew Grządzielski, Gdy w Częstochowie rodziła się wolność, [w:] Częstochowy drogi do Niepodległości, pod red. R. Szweda i W. Palusa, Częstochowa 1998, s. 10, 11; Bolesław Kurkowski, Z krwawych dni Częstochowy. Wspomnienia o zbrodni Wehrmachtu z 4 września 1939, Częstochowa 2009, s. 20, 21, 22, 24, 25, 26; – Jan Pietrzykowski, Cień swastyki nad Jasną Górą. Częstochowa w okresie hitlerowskiej okupacji 1939–1945, Katowice 1985, s. 12, 16, 18; Juliusz Sętowski, Legiony Polskie a ruch niepodległościowy w Częstochowie w latach I wojny światowej 1914–1918, [w:] Częstochowy drogi ku niepodległości, red. naukowa R. Szwed, W. Palus, Częstochowa 1998; 60 sprawozdanie Straży Ogniowej Ochotniczej w Częstochowie za 1931 rok, s. 10, 11; – „Goniec Częstochowski” 1914, nr 209, s. 4, nr 224, s. 2, nr 240, s. 2, 1915, nr 9, s. 2, nr 10, s. 4, nr 13, s. 2, 1918, nr 240, s. 2, 3.