Narodowy Związek Robotniczy

Narodowy Związek Robotniczy (NZR), prawicowe stronnictwo robotnicze utworzone w czerwcu 1905 w Warszawie przez Narodową Demokrację; miało na celu rozszerzenie wpływów politycznych wśród robotników i walkę z ruchem socjalistycznym w czasie rewolucji 1905–07. NZR przeciwstawiał się systemowi rusyfikacyjnemu. W Częstochowie organizacja powstała w czerwcu 1906, posiadała wpływy wśród młodzieży robotniczej i rzemieślniczej. Członkowie NZR kolportowali konspiracyjną literaturę, czasopisma – „Kiliński”, „Pochodnia”, „Niepodległość”. Tworzono tajne komplety oświatowe oraz biblioteki robotnicze. Organizacja dysponowała w Częstochowie tajną drukarnią (opiekował się nią → Michał Obrączka). W 1906 silne koła młodzieży NZR znajdowały się w fabrykach: „La Czenstochovienne” i Peltzerów. W 1907 zwiększyła się ilość kół NZR w Częstochowie; funkcjonowały takie koła jak: „Śródmieście”, „Zawodzie”, „Huta Szkła”, „Huta Częstochowa”, Częstochowianka”. Prelegentem w kołach partyjnych był m.in. → Feliks Stachera. Zebrania członków NZR, mające konspiracyjny charakter, odbywały się w prywatnych mieszkaniach (m.in. u: Marii Eperlajn, Kazimierza Kamińskiego, Antoniego Turniaka, Stanisława Bednarka, Leona Nowakowskiego), przechowywano tam także broń, nielegalne czasopisma, materiały propagandowe oraz literaturę wydawaną przez NZR. Istniało też koło kobiece, a także sekcja niesienia pomocy więźniom politycznym. Od 1906 NZR posiadał swoją organizację zbrojną Związek Bojowy NZR; w Częstochowie działały cztery piątki bojowe, gromadzono broń, lecz nie przeprowadzano akcji zbrojnych. W 1906–07 mimo napiętych stosunków między NZR, a partiami socjalistycznymi – Polską Partią Socjalistyczną (później PPS – Frakcją Rewolucyjną) i → Socjaldemokracją Królestwa Polskiego i Litwy, w Częstochowie nie doszło do walk bratobójczych (jedynie w fabryce „Stradom” miały miejsce 10 V 1906 zamieszki, których ofiarą stał się Tomasz Mądrasik, członek PPS). Pod wpływami NZR pozostawały → Polski Związek Zawodowy Robotników Przemysłu Żelaznego i Związek Zawodowy Pracowników Przemysłu Włókienniczego „Praca”. We wrześniu 1914 częstochowski NZR wsparł działania propagandowe i werbunkowe na rzecz Legionów Polskich; m.in. temu miał służyć wiec zwołany przez Związek 13 X 1914 pod Jasną Górą, który zgromadził 10 tys. częstochowian. W 1915 zarządowi okręgowemu NZR w Częstochowie podlegało 21 kół skupiających blisko 300 osób. Od listopada 1918 posiadał swoich przedstawicieli w → Częstochowskiej Radzie Delegatów Robotniczych, w końcu tr. powołał też na terenie Rakowa Związek Zawodowy Żelazny Polski. W 1919 NZR liczył w Częstochowie i okolicach ok. 6 tys. członków. Czołowymi działaczami w organizacji miejskiej i okręgowej byli: → Antoni Piekarski, → Witalis Michalski, → Kazimierz Kokular, → Józef Zagórski, → Stefan Smuga, → Franciszek Lula, → Maria Moczydłowska. W 1920 po połączeniu się z Narodowym Stronnictwem Robotników utworzył → Narodową Partię Robotniczą.

Juliusz Sętowski, Cmentarz Kule. Przewodnik biograficzny, Częstochowa 2005 (biogramy A. Piekarskiego, Kazimierz Kokulara, Józefa Zagórskiego); Tomasz Budzynowski, Narodowy Związek Robotniczy w Częstochowie w latach rewolucji 1905–1907, „Almanach Częstochowy” 2010, s. 304, 405; – Tomasz Mielczarek, Partie polityczne i organizacje społeczne działające wśród robotników Częstochowy (1919–1939), [w:] Oblicza lewicy. Losy idei i ludzi, Warszawa 1992, s. 137, 138; – Centralne Archiwum Wojskowe, Akta Krzyża i Medalu Niepodległości, t. 40, 159, 369, 605, 610, 906.