Ewangelicy

Ewangelicy, pierwsze informacje o mieszkańcach wyznania ewangelickiego w okolicach Częstochowy sięgają początków XIX w. W 1802 koloniści niemieccy, trudniący się przeważnie tkactwem, osiedlili się w miejscowości Hilbach (później Czarny Las). Tkacze ze Śląska, Czech i Saksonii przybywali w okolice Częstochowy w 1818–26. W I połowie XIX w. protestanci zaludniali kilka wsi gminy Lipie: Lindów, Natolin, Rozalin. Wraz z rozwojem wielkoprzemysłowym, przypadającym na lata 80. i 90. XIX w. i początek XX w., wśród ludności napływającej do Częstochowy znajdowali się luteranie z Wielkopolski, Dolnego i Górnego Śląska, Śląska Cieszyńskiego (w 1882 w Częstochowie mieszkało 197 ewangelików, w 1891 było ich 244, w 1901 – 655, w 1909 – 1109. Organizowali oni swoje życie religijne i oświatowe. W 1854 przeniesiono tu filiał, którego siedzibą do tej pory był Czarny Las. W 1858 przyznano im teren, na którym utworzyli swoją nekropolię (→ cmentarz ewangelicko-augsburski). W 1871–81 funkcjonowała szkoła dla dzieci wyznania ewangelickiego. Od 1912 działała przy ul. Krakowskiej Męska Szkoła Ewangelicka elementarna prowadzona przez Edwarda Znajkusa. W 1888–89 został wybudowany dom modlitwy przy ul. Ogrodowej 8. W 1911–13 przy ulicy Centralnej (Śląska) wzniesiono kościół ewangelicko-augsburski Wniebowzięcia Pańskiego.

Częstochowa, która w końcu XIX w. należała do najprężniej rozwijających się miast Królestwa Polskiego, była miejscem, gdzie swoje kapitały inwestowali przemysłowcy wyznania ewangelickiego; największym z nich był Bernard Ludwik Hantke. Kierowane przez niego Towarzystwo Akcyjne Zakładów Metalowych w 1896–99 wybudowało w Rakowie pod Częstochową → Hutę Częstochowa. Fabryką kierowali synowie Bernarda: Alfred, Henryk i Gustaw. Dużym przedsiębiorstwem należącym do ewangelików, zatrudniającym wielu członków tej społeczności wyznaniowej, była wybudowana w 1873 farbiarnia Wilhelma Brassa i Synów. W 1883 przemysłowiec warszawski Władysław Kronenberg wybudował w Ostatnim Groszu (obecnie w granicach Częstochowy) fabrykę włókienniczą. Na terenie Częstochowy do ewangelików należały m.in. takie zakłady jak: Przedsiębiorstwo Budowlane Allert i Buhle, Browar Parowy i Fabryka Słodu → Kazimierza Szwedego, fabryka zapałek Karola von Gehliga i Juliana Hucha, Fabryka Parowa Wiórników i Narzędzi Stolarskich Alfonsa Klawego, Odlewnia Metali i Warsztaty Mechaniczne → Ignacego Bernecka. Jedną z najstarszych fabryk (działała już w 1879) była wytwórnia harmonii Emila Griesego i Wilhelma Netzla; wszyscy pracownicy tejże fabryki pochodzili z Prus i Austrii. Członkowie społeczności luterańskiej częstokroć zajmowali stanowiska kierownicze w zakładach przemysłowych Częstochowy; w 1900–09 dyrektorem handlowym fabryki Towarzystwa Przędzalniczego „La Czenstochovienne” był Karol Szmalbruch, obowiązki dyrektorów, ich zastępców w tejże fabryce pełnili: Karol Kreter, jego syn Emil oraz Reinhold Glocksin i Karol Bromek. W Przędzalni i Tkalni Juty „Warta” dyrektorem był Konrad Kiesslich. W → farbiarni przędzy Wilhelma Brassa i Synów stanowiska dyrektorów zajmowali: Gotfried Straub, Jan Straub, → Adolf Franke. Z kolei fabryką zapałek K. Gehliga i J. Hucha kierował Ernest Kühneman. Dyrektorem fabryki włókienniczej Peltzerów był ewangelik Adolf Jacquesson. Zawód tkacza wśród ewangelików był bardzo rozpowszechniony, profesja ta w wielu rodzinach przechodziła z pokolenia na pokolenie. W 1910 w Częstochowie działał prężnie Związek Zawodowy Ewangelickich Robotników Tkackich i Przędzalniczych. Ewangelikom, którzy byli związani z Częstochową przed 1914, powierzano również inne ważne stanowiska urzędnicze; architektami powiatu częstochowskiego byli kolejno inżynierowie: → Aleksander Lühe i Ernest Lüer, Wiktor von Berson, który był naczelnikiem poczty i telegrafu, Witold Marx – naczelny weterynarz miasta. W funkcjonujących różnorodnych stowarzyszeniach prowadzących działalność kulturalną, oświatową i dobroczynną, zaznaczyło się wielu członków społeczności luterańskiej. Do wyróżniających się należeli: urzędnik kolejowy → Feliks Oppman oraz adwokat → Jan Dreszer, w szeregach Towarzystwa Dobroczynności dla Chrześcijan działali: Ignacy Berneck, K. Szwede (jeden ze współzałożycieli Towarzystwa), doktor → Władysław Wrześniowski, W. Marx, bracia Alfons i Edmund Klawowie. Młodsi i starsi członkowie rodzin ewangelickich, gdzie kultywowana była polskość, przeciwstawiali się prowadzonej przez zaborcę rosyjskiego polityce wynarodowienia. Od 1890 w rosyjskim Gimnazjum Męskim działało tajne kółko samokształceniowe, którego najaktywniejszymi uczestnikami byli członkowie rodziny ewangelickiej – bracia Jeziorowscy: Teodor, Konrad i Kazimierz. Swój patriotyzm ewangelicy okazywali, biorąc udział w walce o niepodległość Polski w 1914–18 – w szeregach Legionów Polskich i Polskiej Organizacji Wojskowej (POW); wśród nich byli m.in. bracia Weese – Tadeusz, Kazimierz. Od 1916 do POW należeli: Jan Dreszer (który w 1917 został prezesem Towarzystwa → „Piechur” w Częstochowie – jawnej ekspozytury POW), Karol Weese oraz jego syn Eugeniusz, → Ryszard Schmidt. W 1918–21 – w obronie Lwowa, wojnie z bolszewikami i powstaniach śląskich – walczyli m.in.: Eugeniusz i → Alfred Frankowie, Adolf i Stefan Steinhagenowie, Eugeniusz Weese, → Karol Algajer, → Edwin Petrykat, Eugeniusz Milnikiel. W częstochowskiej → Lidze Kobiet – organizacji, która swoją działalnością wspomagała żołnierzy polskich w 1914–18 i 1919–21, do najaktywniejszych należały: Amalia Weese, → Anna Stetkiewicz i → Emilia Dreszer. W lecie 1920 podczas wojny z bolszewikami, w Komitecie Obywatelskim Obrony Państwa działali: → Edward Brühl i J. Dreszer. W 1919–21 w pracach → Komitetu Obrony Śląska (jako przewodniczący) uczestniczył → Aleksander Bandtkie, a czołowym działaczem Komitetu Zjednoczenia Górnego Śląska z Rzecząpospolitą oraz Koła Górnoślązaków był architekt → August Allert. W 1919–20 wsparcia dla szpitala wojskowego w Częstochowie udzielały m.in. protestanckie rodziny ziemiańskie: Steinhagenów z Myszkowa i Małus, Olszyńskich z Libidzy, Knothów z Lipia, Kreczmerów z Gorzelni. W latach 20. i 30. XX w. liczba członków częstochowskiej parafii ewangelicko-augsburskiej wahała się od 536 osób (w 1921) do 729 (w 1936), stanowiąc w tym przedziale czasowym około 0,6 % ludności Częstochowy. W przeciągu około 100 lat od osiedlenia się pierwszych ewangelików w Częstochowie, dokonywała się zmiana w składzie narodowościowym społeczności luterańskiej w mieście. Niekiedy potomkowie niemieckich przemysłowców, urzędników, kupców i rzemieślników polonizowali się, ewangelikami stawali się natomiast Polacy. Od 1920 przy parafii ewangelicko-augsburskiej w Częstochowie działał Związek Polskiej Młodzieży Ewangelickiej; młodzież zrzeszona w tej organizacji gromadziła się na wspólne śpiewanie pieśni, odczyty na tematy religijne, społeczne, historyczne, deklamowano poezję, przygotowywano przedstawienia teatralne, wyświetlano filmy, organizowane były zabawy taneczne.

Z organizacji społecznych i stowarzyszeń istniejących przed 1939 w Częstochowie, ewangelicy najliczniej działali w szeregach Ochotniczej Straży Pożarnej; byli to: E. Brühl, J. Straub, Arnold Straub (dowódca III oddziału Straży), Artur Kautz, → Aleksander Heininger (dowódca V oddziału Straży), Karol Kreter (komendant Straży Ogniowej w fabryce „La Czenstochovienne”). Swoją obecność ewangelicy zaznaczyli również w towarzystwach i klubach sportowych. W 1892 → Adolf Franke, a także J. Straub byli współzałożycielami jednej z pierwszych organizacji sportowych na terenie miasta – owarzystwa cyklistów „Częstochowscy Towarzysze”, lekarz Alfred Franke w 1924–25 był członkiem zarządu (m.in. z E. Brühlem) Klubu Sportowego „Częstochowa”, później wiceprezesem Klubu Ogólnosportowego „Victoria”. Jego żona Zofia była jedną z liczących się tenisistek ziemnych w Polsce. Franke w 1931 był współzałożycielem Koła Sportowego „Brygada”, a w 1930–35 jako prezes → Stowarzyszenia Pracy Społeczno-Wychowawczej im. Marszałka J. Piłsudskiego zainicjował i prowadził budowę → Ogniska Obrony Niepodległości budynku z salami gimnastycznymi i stadionu. Niektórzy z ewangelików należących do parafii częstochowskiej byli właścicielami majątków ziemskich, np. w Libidzy koło Kłobucka prawie 170-hektarowy majątek posiadała rodzina Olszyńskich. Do Steinhagenów należało Lipie i Danków, a także 600-hektarowy majątek w Małusach Wielkich. Steinhagenowie byli także właścicielami fabryki papieru w Myszkowie, w latach 30. współwłaścicielami największego koncernu papierniczego w Polsce – Fabryki Papieru i Celulozy Steinhagen i Saenger, z zakładami w Myszkowie, Pabianicach i Włocławku. Do najznamienitszych postaci społeczeństwa częstochowskiego należał niewątpliwie Aleksander Bandtkie-Stężyński – przedsiębiorca, działacz samorządowy, prezydent miasta w 1919–20. Członkami Rady Miejskiej w Częstochowie byli: Ignacy Berneck (w 1915–17 wiceburmistrz miasta), J. Dreszer, ks. → Leopold Wojak, E. Brühl, → Jan Wróblewski (w 1919 pełnił funkcję wiceprezesa Rady), Ryszard Schmidt. W latach 20. dwukrotnie do Rady Miejskiej wybierano ewangeliczkę Olgę Sacharówną. Do 1939 przedstawiciele nieznacznej liczebnie społeczności ewangelickiej Częstochowy (rzadko przekraczającej 1% ogólnej liczby mieszkańców), dość wyraźnie zaznaczyli się w życiu gospodarczym, społecznym, samorządowym miasta i regionu, byli

przemysłowcami, ziemianami, inżynierami, lekarzami, prawnikami, a także działaczami politycznymi, samorządowymi, społecznymi. W 1939–45: w kampanii 1939 i później podczas okupacji niemieckiej większość ewangelików częstochowskich zachowała piękną patriotyczną postawę; przedstawiciele tej społeczności stanęli do walki we wrześniu 1939, brali udział w konspiracji niepodległościowej. W szeregach Armii Krajowej znaleźli się członkowie rodziny Franków – Artur Franke „Artur”, jego bratanice Irena Franke „Iskra” i Hanna Franke „Kozak”, Steinhagenów – Bogdan „Sowa”, Lucjan „Tornado”, Karol, który kierował organizacją „Uprawa”, zrzeszającą ziemian. Do konspiracji AK należeli Jan Heininger oraz Jerzy Buhle. Zastępcą komendanta → Polskiego Związku Wolności był R. Schmidt „Ryszard”. Wiele rodzin ewangelickich o korzeniach niemieckich opierało się skutecznie naciskom okupantów, którzy żądali od nich przyjmowania obywatelstwa niemieckiego. Niektórzy swój patriotyzm przypłacili więzieniem, gehenną obozów koncentracyjnych, a nawet życiem; zginęli m.in. R. Schmidt, Alfred Schlitter, Stefan Olszyński, Władysław Głuchowski. Po II wojnie światowej członkowie tej społeczności wyznaniowej zetknęli się z problemem nietolerancji. Funkcjonujący przed wojną stereotyp: Polak-katolik, Niemiec-ewangelik, odżył z nową siłą. Częstochowscy ewangelicy spotykali się z nieprzychylnością, niekiedy nawet wrogością ze strony innych mieszkańców miasta. Ze względu na istniejącą sytuację spora grupa osób tego wyznania zdecydowała się wyjechać z Polski. Ze strony parafii czynione były próby, aby zmienić nastawienie mieszkańców do ewangelików; m.in. poprzez akcję informowania (m.in. dzięki kolportowanym drukom ulotnym zatytułowanym Czy znasz kościół ewangelicki?) o dziejach, współczesności ewangelików, nauce, wierze, stosunku do innych wyznań. Sytuacja polityczna z lat 80. w Polsce spowodowała odpływ kolejnej fali emigrantów. Wielu częstochowskich ewangelików, którzy wyjechali do Niemiec, osiadło w Stuttgarcie, Solingen, Lüdenscheid. W 1988 parafię ewangelicką w Częstochowie tworzyło 187 osób, w 1993 – 163 osoby, a w 2000 – 152.

Juliusz Sętowski, Cmentarz ewangelicko-augsburski w Częstochowie. Przewodnik biograficzny, Częstochowa 2006.