Armia Ludowa (AL)

Armia Ludowa (AL), komunistyczna, konspiracyjna organizacja zbrojna działająca pod kierunkiem politycznym Polskiej Partii Robotniczej (PPR). Została utworzona 1 I 1944 na mocy decyzji członków Krajowej Rady Narodowej, w oparciu o strukturę Gwardii Ludowej. Organizacja działała na terenie Generalnego Gubernatorstwa i polskich ziem zachodnich wcielonych do III Rzeszy. Częstochowa znajdowała się na terenie Obwodu III Radomsko-Kieleckiego AL. Komendantem AL w Częstochowie (kryptonim miasta – „Rawicz”) był Mieczysław Wencel „Witek”; zginął on w walce z żandarmerią niemiecką na dworcu kolejowym w Częstochowie wiosną 1944. Później funkcję dowódcy organizacji w mieście pełnił Stanisław Musiał „Wojtek”. Członkiem Sztabu Miejskiego AL był Edward Bekus „Bartek”. Dowództwu miasta wydzielonego Częstochowy podlegały dowództwa dzielnic oznaczonych numerami od 11 do 18, a także włączone do Niemiec tereny rejonu Blachowni, oznaczone jako dzielnica 19. Podlegały mu również tereny podmiejskie gmin: Mykanów, Olsztyn, Wrzosowa, Mstów, Złoty Potok. 21 VII 1944 AL weszła w skład Wojska Polskiego (WP) walczącego u boku Armii Czerwonej, a jej oddziały na terenach okupowanych przez Niemców stały się siłami partyzanckimi WP. Na obszarze III Obwodu AL, w okolicach Częstochowy, działała 3 Brygada AL im. Józefa Bema pod dowództwem mjr. Bolesława Boruty „Hanicza”, licząca około 1000 ludzi. 12 IX 1944 stoczyła całodzienną bitwę z Niemcami pod Ewiną w powiecie radomszczańskim, po której udało jej się przejść do lasów koło Kruszyny. Członkowie AL przeprowadzali akcje sabotażowo-dywersyjne, oddziaływali propagandowo na ludność, współdziałali z niemieckimi komunistami, a czasem także z oddziałami Armii Krajowej i Batalionów Chłopskich. W szeregach AL walczyli także żołnierze radzieccy – przerzuceni ze wschodu dywersanci oraz byli jeńcy zbiegli z niewoli niemieckiej. Według sekretarza okręgu częstochowsko-piotrkowskiego PPR → Mieczysława Janikowskiego-Zientarskiego w 1944 na tym obszarze walczyło 5151 żołnierzy AL z czego 2020 znajdowała się w garnizonach, a reszta w oddziałach leśnych. 13 I 1945 we wsi Lipowczyce w powiecie radomszczańskim odbyło się posiedzenie Komitetu Okręgowego Częstochowsko-Piotrkowskiego PPR i dowództwa AL z Okręgu. Ostatnią walkę 3 Brygada AL stoczyła koło Radomska 16 I 1945. Po zajęciu Częstochowy przez Armię Czerwoną, część członków AL wstąpiła do → Milicji Obywatelskiej.

Bolesław Hanicz-Boruta, Byłem dowódcą III Brygady Armii Ludowej im. generała Józefa Bema, [w:] PPR w regionie częstochowskim, red. M. Stańczyk, Częstochowa 1980, s. 232, 233, 234, 235, 236; – Mieczysław Janikowski, Próba tamtych dni, Warszawa 1964, s. 260, 308, 371, 372, 421, 443; – Wacław Lang, Na szlaku walk Ludowego Wojska Polskiego, Warszawa 1973, s. 23, 28; – Ryszard Nazarewicz, Nad górną Wartą i Pilicą. PPR, GL i AL w Okręgu Częstochowsko-Piotrkowskim w walce z hitlerowskim okupantem, Warszawa 1964, s. 300, 301, 302, 303; – Henryk Ryter, Geneza władzy ludowej na Ziemi Częstochowskiej, [w:] 40 lat walki zbrojnej i pracy pokojowej 6 Warszawskiego Pułku Zmechanizowanego 2 Dywizji Piechoty im. Jana Henryka Dąbrowskiego 1 Armii Ludowego Wojska Polskiego. Częstochowa w czterdziestoleciu Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej. Materiały z konferencji popularno-naukowych WOKI pod redakcją Witolda Mielczarka, t. VIII, Częstochowa 1985, s. 257, 258; – Kazimierz Spałek, W 25 rocznicę wyzwolenia Częstochowy, „Ziemia Częstochowska” 1970, t. VIII/IX, s. 8, 9.