Tartaki i zakłady drzewne

Tartaki i zakłady drzewne, do najstarszych zakładów przemysłu drzewnego w Częstochowie z przełomu XIX i XX w. zaliczyć należy fabrykę mebli giętych (zwanych wówczas wiedeńskimi) → Markusa Heniga, zakład funkcjonował od 1878, ok. 1881 został przejęty przez Józefa Kona, który powiększył ilość warsztatów, zastosował maszynę parową i zwiększył zatrudnienie do ponad 120 robotników (w 1884 produkcja osiągnęła 23 tys. rubli). Drewno sprowadzane było z Austrii, gotowe wyroby wysyłano na rynek rosyjski. W 1885 fabryka upadła, zapewne na skutek silnej konkurencji (Fabryki Braci Thonet w Radomsku). W 1879 powstał przy drodze w kierunku Stradomia (na placu nr 979, obecnie: ul. 1 Maja) tartak przybyłego z Wrocławia Józefa Goldsteina; w 1884 dysponował maszyną parową o mocy 12 KM, od 1898 o mocy 60 KM, od 1900 tartak posiadał elektryczne oświetlenie, drewno pozyskiwano z okolicznych lasów, głównym odbiorcą desek i bali były kopalnie Zagłębia Dąbrowskiego. Tartak działał do 1901. Liczącymi się zakładami były ponadto: tartak braci Klawe (→ Alfons Klawe, → Edmund Klawe) i należąca do nich Fabryka Hebli i Narzędzi Stolarskich (działająca od 1907), tartak Jakuba Silbersteina i spółki (w niej Izrael Silberschatz vel Zilberszac oraz Grylak), funkcjonujący od 1897 (początkowy adres: Kawie Góry, później: ul. Krótka 35), tartak Braci Rajchmanów (od 1898, ul. Warszawska 67) oraz (od 1895) Stolarnia Mechaniczna Braci Grottów (→ Władysław Grott, → Jan Nepomucen Grott) przekształcona w Parową Fabrykę Wyrobów Stolarskich (ul. Jasnogórska 9, późniejszy adres: ul. Staszica 4/6). Zakład Braci Grottów specjalizował się w wyrobie stolarki budowlanej (drzwi i okna). Zakład braci Klawe znajdował się przy ul. Aleksandrowskiej 18 (późniejsza ul. Wały Prawe 18, dziś: ul. Wilsona 24/28), w 1909 nagrodzony został na Wystawie Przemysłu i Rolnictwa w Częstochowie (medalem srebrnym małym). Tartak funkcjonował w czasie okupacji niemieckiej jako Dampsägewerk, zarządzał nim E. Klawe. Wspólnikiem braci Salomona i Józefa Rajchmanów był początkowo Izrael Zygman, w okresie międzywojennym S. Rajchman wraz z N. Rozencwajgiem byli właścicielami tartaku i młyna przy ul. Tartakowej 15/29, przedsiębiorstwo przekształciło się w spółkę komandytową, w okresie okupacji niemieckiej działało jako Tschenstochauer Sägewerk pod zarządem niemieckim. Po wojnie tartak (wraz z młynem) funkcjonował nadal w ramach spółki komandytowej Rajchman – Rozencwajg. W 1896 powstał Mechaniczny Zakład Stolarski I. Rabinowicza oraz Tokarnia Parowa I. Lichtera (przy drodze na Kucelin). Przy ul. Zielonej 5 (teraz Focha) działał tartak Izraela Silberszaca i M. Lipszyca, w 1909 zainstalowano w nim kocioł parowy. Tartaki, poza tarcicą, dostarczały także dla miejscowych fabryk opakowania drewniane (skrzynie oraz beczki). Fabrykę Beczek i Skrzyń prowadził Bronisław Kopydłowski (ul. Teatralna 27). W 1913 funkcjonowały w mieście cztery tartaki, stolarnia mechaniczna, fabryka hebli oraz wytwórnia listew i ram. W 1930 wymienione są w Częstochowie następujące tartaki: Władysława Badory (ul. Zaciszańska 19), E. Klawego, I. Silberszaca, J. Silebrsteina, Romana Blachnickiego na Ostatnim Groszu, tartak „Bór” braci Rotstein (Natana i Tobiasza), Maurycego Lipskiego i Spółki (na terenie osady Bór-Kazimierzów), Mordechaja Faktora i Synów (ul. Narutowicza 6, teraz: Krakowska) oraz Towarzystwa Przemysłu Drzewnego Sp. z o.o. (ul. Tartakowa 9). Tartak parowy „Bór,” wraz z garbarnią, fabryką kleju wchodził w skład Zakładów Przemysłowych „Bór”, udziałowcami spółki byli ponadto: Ignacy (Icek) Lipski, Ludwik (Chaim Lejb) Lipski i Władysław (Wolf) Górski. W latach 30. Rotsteinowie starali się zlikwidować spółkę, w 1935 jej likwidatorem został Bolesław Helman (oficjalne wykreślenie z rejestru handlowego nastąpiło 14 XI 1940). W 1934 w rejestrze handlowym figuruje Tartak „Arbor” (przy ul. Narutowicza 83), tr. zatwierdzony został projekt rozbudowy opracowany przez architekta Adama Grzywę – podczas okupacji niemieckiej jako Holzbetrieb „Arbor”, jego zarządcą był K. Winkler. Po wojnie tartaki zostały upaństwowione, funkcjonowały w ramach Państwowych Zakładów Przemysłu Drzewnego; były tartak Klawego (ul. Wilsona 32) nosił nazwę Tartak nr 1 (także „Częstochowa I”), dawna Fabryka Hebli i Narzędzi Stolarskich (ul. Wilsona 30) nosiła nazwę Oddział Hebli, przy ul. Sułkowskiego 13/14 zlokalizowano Oddział Stolarni. Dawna spółka komandytowa Rajchman-Rozencwajg została przekształcona w Tartak, Parkieciarnię i Beczkarnię „Częstochowa II” (ul. Tartakowa 15/29). Po zmianach administracyjnych w latach 70. XX w. w obrębie miasta znalazły się tartaki funkcjonujące wcześniej w podczęstochowskich miejscowościach, m.in. w Wyrazowie.

Dorota Czech, Kalendarium przemysłu i rzemiosła Częstochowy i okolic, „Almanach Częstochowy” 2010, Częstochowa 2010, s. 65, 67, 124–125; Franciszek Sobalski, Przemysł częstochowski 1882–1914, Częstochowa 2009, s. 161–163; Juliusz Sętowski Cmentarz Kule w Częstochowie. Przewodnik biograficzny, Częstochowa 2005, s. 95–96 (dotyczy braci Grottów); Juliusz Sętowski, Cmentarz ewangelicko–augsburski w Częstochowie. Przewodnik biograficzny, Częstochowa 2006, s. 113–114 (dotyczy Braci Klawe); Handlowiec. Kalendarz dla spraw handlu i przemysłu m. Częstochowy na 1914 r., [Częstochowa 1914?], s. 235; Przewodnik po Wystawie Przemysłu i Rolnictwa w Częstochowie 1909, Częstochowa 1909, s. 67; Księga adresowa Polski 1930 (wraz z w.m. Gdańskiem) dla handlu, przemysłu, rzemiosł i rolnictwa 1930, Warszawa [b.r.w.], s. 198; Książka adresowa miasta Częstochowy 1947, Częstochowa 1947, s. 85; „Amtlicher Anzeiger für das General Gouvernement” („Dziennik Urzędowy dla Generalnej Guberni”) nr 24 A (dotyczy Zakładów Przemysłowych „Bór”); (Archiwum Państwowe w Częstochowie, zespół nr 44, sygn. 2058 (dotyczy Zakładów Przemysłowych „Bór”); zespół nr 1, sygn. 12202 (dotyczy tartaku „Arbor”).