Kościół św. Zygmunta

Kościół św. Zygmunta, położony na → Starym Mieście, niegdyś w południowo-zachodnim narożniku rynku, niedaleko lewego brzegu Warty, u wylotu Alei Najświętszej Marii Panny, otoczony ulicami od zachodu Krakowską, od północy Mirowską, a od wschodu Targową.

Pierwsza wzmianka o parafii częstochowskiej występuje w wykazie świętopietrza z lat 1325–27, jej siedziba znajdowała się na wzgórzu, później zwanym jasnogórskim, przy kościele drewnianym Najświętszej Panny Marii Dziewicy i Rodzicielki. W 1382 przekazano ten kościół sprowadzonym z Węgier paulinom i przeniesiono parafię do filialnego kościoła św. Zygmunta w mieście. W 1474 na mocy dekretu wystawionego przez Kazimierza Jagiellończyka, przekazano tenże kościół, określony jako „dawno zbudowany” paulinom, którzy wznieśli obok klasztor. Ów pierwotny kościół gotycki budowany był etapami – początkowo jednonawowy z dwuprzęsłowym prezbiterium wzniesionym ok. 1350, którego bryła została zachowana, i z korpusem z wieżą, pochodzącą zapewne z początku XV w. Kościół pustoszony był przez pożary w 1505, 1519, 1652. W 1642 → Andrzej Gołdonowski, prowincjał paulinów, wzniósł od strony północnej kaplicę św. Anny, a w 1640–47 zakrystię. W 1661 dostawiono od południa kaplicę św. Grzegorza, ufundowaną przez Grzegorza Otwinowskiego – właściciela Błeszna i Wrzosowa. Wielokrotnie palony i dewastowany w czasie najazdu szwedzkiego w 1655 i rokoszu Lubomirskiego w 1655–56, wymagał gruntownej naprawy. Reperacje zostały przeprowadzone kosztem Konrada Raciborskiego, paulina. W 1702 i 1709 kościół został splądrowany przez wojska Karola XII. Ponownie ulegał spaleniu w 1760 oraz 1778 i 1783, kiedy to całkowicie uległy zniszczeniu wnętrza. W czasie kolejnej odbudowy prowadzonej od 1783, dokonano przekształcenia pierwotnej budowli jednonawowej w trójnawową bazylikę poprzez dostawienie do kaplic dwóch par przęseł naw bocznych. Wybudowano dwuwieżową fasadę, w miejsce dawnej wieży (ukończono ją ostatecznie w 1862 za przeora Jacka Wyszyńskiego). W 1789 wzniesiono nową zakrystię przy prezbiterium w narożniku południowo-wschodnim. Zarządzanie kościołem i parafią zostały odebrane paulinom w 1864 nakazem carskim jako kara za udział zakonu w powstaniu styczniowym. W 1866 kościół przejęła z powrotem diecezja. W końcu XIX w. z inicjatywy ks. Michała Nowakowskiego (proboszcza w 1868–1901) przy zakrystii od wschodu została dostawiona przybudówka. W 1915–16 zostały zabrane przez Niemców dawne dzwony z II połowy XVIII w. W czasie okupacji niemieckiej 1939–45 kościół był dwukrotnie zamykany, w 1941 i 1944, kiedy zamieniono go na magazyn wojskowy. Wówczas to znacznie zniszczono ołtarze i niektóre obrazy, zdewastowano organy. W czasie działań wojennych w 1945 uszkodzona została wieżyczka na sygnaturkę i zegar w elewacji zachodniej. W 1959–73 staraniem proboszcza ks. → Władysława Gołąba przeprowadzono generalny remont kościoła; dokonano wymiany tynków zewnątrz i wewnątrz, oblicowania cokołu piaskowcem, adaptacji krypty południowej na kaplicę Adoracji Najświętszego Sakramentu, odnowiono ołtarze, pokryto dachy blachą miedzianą, ułożono nową posadzkę. W 1992–93 wykonano nowe elewacje. Kościół jest barokowy z pozostałościami gotyckimi (prezbiterium). Wybudowany został z kamienia łamanego i cegły, później otynkowany. Nawa główna kościoła jest nieznacznie szersza i wyższa od prezbiterium zamkniętego ścianą prostą. Nawy boczne o różnych wysokościach. Na piętrze znajduje się dawny chór zakonny, dostępny z klasztoru poprzez kryty ganek na arkadach. W przyziemiu prawego przedsionka wieży znajduje się wejście na chór muzyczny. Pod kościołem znajdują się krypty, pod nawą południową pomieszczenie zaadaptowane w 1968 na kaplicę Adoracji Najświętszego Sakramentu. Fasada kościoła jest dwuwieżowa. Portal główny neobarokowy pochodzi z II połowy XIX w. Dachy dwuspadowe pokryte blachą miedzianą. Na dachu nawy głównej przy prezbiterium znajduje się wieżyczka barokowa z XVIII w. We wnętrzu kościoła znajduje się ołtarz główny – neobarokowy – pochodzący z 1874; wykonany przez Jakuba Borawskiego z Warszawy, z rzeźbami śś. Piotra i Pawła, a w zwieńczeniu śś. Barbary i Katarzyny autorstwa → Ferdynanda Staszewskiego z Częstochowy. W części środkowej ołtarza znajduje się krucyfiks polichromowany z pierwszej połowy XVIII w. Matka Boska Fatimska, została namalowana w 1953 przez → Bolesława Rutkowskiego. W zwieńczeniu ołtarza znajduje się tondo przedstawiające św. Zygmunta, z ok. 1874. Ołtarze boczne są późnobarokowe, posiadają niemal identyczną architekturę, a ufundowane zostały w 1787 przez Antoniego Bilskiego. Kilkakrotnie odnawiane w XIX i XX w., ostatnio w 1966. Znajdują się tu rzeźby na wysokich cokołach, rzeźby aniołów, w lewym rzeźby: św. Jadwiga i błogosławiona Kinga z XIX w., Duch Święty w postaci gołębicy, obraz Matki Boskiej z Dzieciątkiem z początku XVII w., w lewym ołtarzu rzeźby: św. Zygmunta i błogosławionego Bronisława; obrazy: N.P. Maria z Dzieciątkiem zwana Matką Boską Pocieszenia (z XVI w.), św. Franciszek z Asyżu namalowany w 1952 przez B. Rutkowskiego, rzeźby: Błogosławiony Czesław i św. Jacek Odrowąż z XIX w. Ambona pochodzi sprzed 1821, w filarze znajdują się kropielnice barokowe, skarbonki. Monstrancja w kościele ozdobiona jest barokową glorią promienistą. Pierwotnie wokół kościoła rozciągał się cmentarz grzebalny (→ cmentarz staromiejski); przeniesiono go w 1825 na tereny przy ul. Ogrodowej (→ cmentarz stary). Były klasztor położony jest na południe od kościoła i usytuowany równolegle do ul. Krakowskiej, połączony jest z kościołem krytym gankiem wspartym na dwu arkadach.

Katalog zabytków sztuki, Miasto Częstochowa, pod red. Z. Rozanow i E. Smulikowskiej, Warszawa 1995: cz. 1, Stare i nowe miasto, Częstochówka i przedmieścia, opracowanie autorskie Z. Rozanow i E. Smulikowska, s. 34, 35, 36, 37, 38; – Janusz Zbudniewek, Parafia św. Zygmunta, [w:] Częstochowa. Dzieje miasta i klasztoru jasnogórskiego. Okres staropolski, t. I, Częstochowa 2002, s. 232, 235.