Birnbaum Abram Ber

Birnbaum Abram Ber (1865–1922), kantor, rzeźnik, kompozytor i pedagog, maskil. Ur. 19 II 1865 w Pułtusku, był synem kockiego chasyda Mosze Lejba Birnbauma, zwanego Pułtuskerem i Bajli z Wolfów.

Rodzina Birnbaumów przeprowadziła się z Pułtuska do Łodzi. Tu Abram otrzymał tradycyjne wykształcenie: uczył się w łódzkim chederze. Od dzieciństwa wykazywał niezwykłe zdolności, nazywano go iluj (geniuszem) i przepowiadano, że zostanie wielkim rabinem. Uczył się nawet u jednego z łódzkich rabinów, a potem w bejs midraszu. Pociągały go jednak śpiew i muzyka. Podstawy kantorstwa poznał na dworach chasydów z Góry Kalwarii i Kocka. Wkrótce stał się ulubionym śpiewakiem Zemirot na dworze kockiego cadyka. Gry na skrzypcach nauczył go łódzki klezmer Jarochowski. Muzyki uczył się bez wiedzy ojca i wbrew jego woli. W 1886 zwolniono go od poboru do armii rosyjskiej. Ojciec polecił mu, aby nauczył się szechity (uboju rytualnego), gdyż oba te zajęcia kantora i rzezaka tradycyjnie łączono. W krótkim czasie uzyskał od rabina kabole (zaświadczenie) i stał się chazanem-szojchetem (kantorem i rzeźnikiem rytualnym). W tym czasie poznał Chaima Janowskiego wybitnego melomana i mecenasa, założyciela towarzystwa „Chazamir” (Słowik), który miał na niego duży wpływ. W 1888 przyjął stanowisko chazana-szojcheta w małym miasteczku węgierskim i uwolnił się od nadzoru despotycznego ojca. Teraz mógł rozwijać swoje zdolności. Samodzielnie nauczył się języka niemieckiego oraz teorii muzyki i kompozycji. Tam napisał pierwsze artykuły opublikowane w piśmie „Hacefira”. W 1890 otrzymał stanowisko chazana-szojcheta w Przasnyszu. Stał się tam znany jako znakomity kantor i pisarz. Próbował się uwolnić od nielubianych obowiązków rzezaka. Taką możliwość stworzyła mu w 1893 propozycja (przedstawiona rzekomo przez → Henryka Markusfelda) zostania kantorem w Częstochowie w nowo utworzonej synagodze reformowanej. Ponieważ przez cały czas jego pracy Nowa Synagoga nie miała rabina, Birnbaum stał na jej czele, był także kaznodzieją i mógł prowadzić bardzo samodzielną działalność. W 1893 zaczął korespondencyjnie nauczać teorii muzyki, harmonii i kompozycji. W 1906 założył w Częstochowie szkołę kantorów, popularną w Polsce i Rosji. Birnbauma charakteryzowało obyczajne postępowanie i dobre maniery, uczciwość i otwartość, które przekazywał swoim uczniom. Wielu z nich zostało kantorami i dyrygentami; wśród nich były takie znakomitości, jak śpiewak, krytyk muzyczny i zbieracz folkloru żydowskiego Menachem Kipnis, kantor Pinchas Szerman, kantor i śpiewak Eliahu Załudkowski. W 1907 zorganizował w Warszawie pierwszy zjazd kantorów, na którym założono pierwszy w świecie związek chazanów. W końcu 1907 był jednym z założycieli Towarzystwa Muzyczno-Literackiego „Lira” w Częstochowie, został jego dyrektorem muzycznym. Założył przy towarzystwie chóry – męski i mieszany – i był ich dyrygentem. Zespoły wykonywały pieśni w języku polskim i hebrajskim (do jidysz Tow. odnosiło się wrogo) oraz utwory z repertuaru światowego. Birnbaum był organizatorem i uczestnikiem wielu przedsięwzięć muzycznych, kierowanych także do publiczności nieżydowskiej. Brały w nich udział również jego córki (śpiewaczka i pianistka). Kiedy w 1912 połączono asymilatorsko-syjonistyczną „Lirę” z jidyszystycznym Żydowskim Towarzystwem Literackim, Birnbaum odszedł, co spowodowało obniżenie rangi działalności muzycznej i jej znaczne osłabienie. Pracując w Częstochowie, wydawał w 1896–97 w Warszawie w języku hebrajskim specjalistyczne czasopismo „Jarechon ha-Chazanim” (Miesięcznik Kantorów). Pisał do wielu czasopism, m.in. „Ha-Olam” (Wilno) i „Die Wahrheit” (Wiedeń). Z kolei publikacje książkowe uczyniły z niego czołowego teoretyka i przyniosły mu sławę jako kompozytorowi, gdyż rozważania teoretyczne ilustrował, publikując swoje utwory. Były to opracowania: Halel w’zimrah (Częstochowa 1897), Torat hazimrah haklalit (Ogólna teoria śpiewu) (Częstochowa 1902) oraz Omanut hahazanut (Kultura kantorstwa) (2 tomy, Częstochowa 1908–12, Nowy Jork 1954 – reprint). Komponował też muzykę kameralną i pieśni do tekstów poetów żydowskich. Jego podręczniki są nadal używane (np. Omanut hahazanut), Także jego utwory są wykonywane, najbardziej popularnym jest rapsodia Bame madlikin. W 1913 przypadkowy i drobny konflikt z katolikami oraz nieprzejednana postawa prezesa gminy, H. Markusfelda, skłoniły Birnbauma do złożenia dymisji i szybkiego wyjazdu do Łodzi. Nie wrócił już do zawodu kantora. Prowadził działalność pedagogiczną i komponował utwory muzyczne. Planował ponowne wydawanie czasopisma muzycznego, ale okres wojny i powojnia zupełnie nie sprzyjały temu przedsięwzięciu. Zajął się sprzedażą instrumentów muzycznych. I właśnie interesy sprowadziły go w 1922 do Częstochowy, gdzie nieoczekiwanie zachorował na zapalenie mózgu. Zm. 11 XI 1922 w szpitalu żydowskim na Zawodziu, pochowany został na miejscowym cmentarzu żydowskim (jego grób został zniszczony podczas okupacji niemieckiej).

Birnbaum był trzykrotnie żonaty: ok. 1882 ożenił się pierwszy raz (wskutek nacisku ojca). Jego drugą żoną (ślub w 1884 w Łodzi) była Chinda Gołda z Ejzenbergów, z którą rozwiódł się ok. 1898. Poślubił wówczas w Częstochowie Małkę Laję Leonorę z d. Frenkiel (15 I 1867 Zduńska Wola–). Miał pięcioro dzieci z Chindą Gołdą: Stellę Esterę (1888–), Mieczysława Markusa (1889–1940), Stanisława Salomona (1891–1959), który zmienił nazwisko na Pomianowski, Leona Lewiego (1893 Częstochowa–), Różę (1895 Częstochowa–) i dwie córki z Małką Lają: Helenę Gruszecką (1900 lub 1901 Częstochowa – 1982) i Annę (5 III 1903 Częstochowa –).

Czenstochower Jidn (Żydzi częstochowscy), pod red. R. Mahlera, Nowy Jork 1947, s. 80, 82, 84, 108, 184, 216, 298, CXXXIX; Isachar Fater, Muzyka żydowska w Polsce w okresie międzywojennym, Warszawa 1997, s. 142, 178, 208, 209, 235, 236, 318; C. Kohn, Der grojser negine-kinstler Abraham Ber Birnbaum (Wielki artysta śpiewak Abraham Ber Birnbaum), [w:] Czenstochow. Najer cugob-material cum buch „Czenstochower Jidn”, red. Sz.D. Zinger, Nowy Jork 1958, s. 119–121; Wanda Malko, Życie muzyczne Częstochowy w latach 1918–1939, Częstochowa 2008, s. 80, 82, 83, 85; – Archiwum Państwowe w Częstochowie, akta stanu cywilnego gminy mojżeszowej, akt ślubu nr 91/1898, akty ur. nr 358/1898 (Estery), nr 359/1898 (Markusa), nr 360/1898 (Salomona), nr 361/1898 (Lewiego), nr 362/1898 (Róży); Urząd Stanu Cywilnego w Częstochowie, akta stanu cywilnego gminy mojżeszowej, akt zgonu nr 255/1922.