Aleja 34

Aleja 34, gmach banku wybudowany w 1903–04 według projektu architekta miasta Częstochowy → Tadeusza Fijałkowskiego. Budowę gmachu, eklektycznego w formie zewnętrznej (o cechach neoklasycystycznych i neorenesansowych) realizowała miejscowa firma budowlana Sebastiana Bajdeckiego. W 1904–14 w budynku przy II Alei 34 funkcjonował oddział częstochowski rosyjskiego Banku Państwa (wcześniej bank ten zajmował jednopiętrową kamienicę przy II Alei 29). Oddział ten prowadził działalność na obszarze powiatów będzińskiego, częstochowskiego i radomszczańskiego; udzielał on stosunkowo taniego kredytu przemysłowego i kupieckiego (przy zarządzie banku działał komitet dyskontowy złożony ze znanych przemysłowców i obywateli miasta, którzy pomagali określić maksymalną wysokość kredytu). Po wybuchu wojny w 1914 Bank Państwa ewakuował się (wraz z urzędnikami) do Cesarstwa Rosyjskiego. W 1915–18 w budynku mieściła się niemiecka poczta rządowa oraz policja niemiecka. W I połowie 1916 część pomieszczeń zajmowały biura Rady Opiekuńczej Okręgu Częstochowskiego, później udostępniono je Wydziałowi Aprowizacji Magistratu Częstochowy. W budynku znajdowały się też biuro meldunkowe oraz siedziba sekcji rejestracji strat w rolnictwie, handlu i rzemiośle. Od 1915 przed wejściem do gmachu były wywieszane przez Niemców komunikaty wojenne o sytuacji na frontach wojny światowej; budziły one zainteresowanie wielu częstochowian. W 1921 pocztę przeniesiono do lokalu przy ulicy Kilińskiego 3, wcześniej wyprowadzono też z budynku biuro meldunkowe, sekcję rejestracji strat oraz Wydział Aprowizacji. Ich miejsce zajęły Powiatowa Kasa Skarbowa i Polska Krajowa Kasa Pożyczkowa. W 1924 w budynku rozpoczął działalność oddział Banku Polskiego; swoją aktywnością obejmował on Częstochowę, powiat częstochowski oraz część powiatów wieluńskiego, zawierciańskiego i radomszczańskiego. W II połowie lat 20. i w latach 30. większość banków częstochowskich i duże zakłady przemysłowe korzystały z kredytu dyskontowego w Banku Polskim. W pewnym momencie zasoby banku (około 10 milionów zł) tylko dzięki sprawności policji nie padły łupem najsłynniejszego kasiarza Drugiej Rzeczypospolitej – Antoniego Cichockiego – „Szpicbródki”. Swój skok zaplanował on na wigilijną noc z 24 na 25 XII 1931, wcześniej wynajął on (wraz ze swoimi kompanami) mieszkanie w budynku (w oficynie) przylegającym do banku. Przez kilka miesięcy ekipa ta dokonywała podkopu, by dostać się do podziemi banku. Przygotowania, mające się już ku końcowi, zostały przerwane 18 grudnia akcją policji; na miejscu aresztowano wielu włamywaczy. Szpicbródki nie było wówczas w mieszkaniu, wpadł później. Podczas okupacji niemieckiej, w kwietniu 1940, budynek banku został przejęty na oddział Banku Emisyjnego w Polsce. Niemieckie władze okupacyjne w tymże roku zarządziły wymianę przedwojennych banknotów polskich na bilety Banku Emisyjnego (o nominałach 500, 100, 50, 20, 10, 5, 2 i 1). Problemem oddziału przez cały czas działalności były licznie występujące fałszerstwa banknotów o wyższych nominałach. Jadnak największe straty bank poniósł w wyniku jednej z akcji zbrojnych polskiego podziemia. Od stycznia 1943 sztab Komendy Okręgu VI Narodowych Sił Zbrojnych (NSZ) prowadził przygotowania do akcji na oddział częstochowski Banku Emisyjnego. Zdobyto niemieckie mundury i uzbrojenie oraz środki transportu. Akcję ekspropriacyjną przeprowadzono 20 IV 1943, w dzień urodzin Adolfa Hitlera. Grupa operacyjna NSZ opanowała budynek banku i po otwarciu kas zabrała 3 miliony złotych oraz kosztowności z sejfów. Później oddział szczęśliwie wycofał się, unikając pogoni. Pieniądze wykorzystano na działalność konspiracyjną. W końcu 1944 do pomieszczeń oddziału Banku Emisyjnego przewieziono skrzynie i ruchomości z ewakuowanych innych oddziałów (w Lublinie, Radomiu i Kielcach). Rzeczy te po zakończeniu wojny powróciły do prawowitych właścicieli. W II połowie stycznia 1945, kilka dni po wypędzeniu Niemców z Częstochowy, budynek banku wraz z inwentarzem został przejęty przez grupę operacyjną Narodowego Banku Polskiego. Byli pracownicy Banku Emisyjnego zapewnili bezpieczeństwo budynku bankowego, także zabezpieczyli papiery wartościowe i dokumenty. Krótko działała tu filia Banku Rolnego; od 27 I 1945 przez miesiąc prowadzono wymianę pieniędzy okupacyjnych (tzw. młynarek) na nowe złote. Oficjalnie od 1 III 1945 w budynku funkcjonował oddział częstochowski Narodowego Banku Polskiego. Już w początkach 1946 NBP rozpoczął bezpośrednie finansowanie kluczowych przedsiębiorstw przemysłowych w mieście (jednocześnie prowadził kontrolę działalności finansowej tychże przedsiębiorstw). Pracownicy banku w większości stanowili dawną polską kadrę częstochowskiego oddziału Banku Emisyjnego. Do przełomu lat 80. i 90. w okazałym gmachu przy alei Najświętszej Maryi Panny 34 działał oddział II Narodowego Banku Polskiego. Później siedzibę swoją miał tu oddział Banku Śląskiego w Katowicach, a przez pewien czas ING Bank Śląski. W 1990–92 dużym nakładem środków odrestaurowano budynek. Dzięki gruntownemu remontowi prowadzonemu pod okiem konserwatorów zabytków odzyskał on dawny blask; w 1992 uzyskał ogólnopolską nagrodę dla najstaranniej odrestaurowanego obiektu historycznego. W 2011 ING Bank Śląski sprzedał gmach (nabywca nie jest znany). Obecnie budynek ten pozostaje opuszczony.

Katalog zabytków sztuki, Miasto Częstochowa, pod red. Z. Rozanow i E. Smulikowskiej, Warszawa 1995: cz. 1, Stare i nowe miasto, Częstochówka i przedmieścia, opracowanie autorskie Z. Rozanow i E. Smulikowska, Warszawa 1995, s. 65, 66; – Aleksander Gąsiorski, Bank Handlowy w Warszawie S.A. Oddział w Częstochowie 1897–1997. Historia oddziału banku na tle instytucji finansowych regionu, Częstochowa 1997, s. 51, 52, 53, 54, 160, 161, 164, 165, 166, 273, 274; Zbisław Janikowski, Ocalić od zapomnienia, „Almanach Częstochowy” 2016, s. 204, 205.