Żydowskie robotnicze domy dziecka

Żydowskie robotnicze domy dziecka, powstały w okresie I wojny i były początkiem świeckiego szkolnictwa żydowskiego (jidyszystycznego). Pierwszym celem było zapewnienie dziennej opieki bezdomnym i sierotom, ochrona przed głodem i chorobami. Nie były związane z filantropią, czyli działalnością bogatych donatorów.

Pierwszy dom w Częstochowie utworzyła → Partia Syjonistów Socjalistów. Pracował przy tym komitet złożony z: → Maurycego Wekslera, Chai Wagi, Rywci Weksler, Dudka Szlezyngera, → Rafała Federmana, Rajzli Fajertog, Estery Fuks. Pierwsze pieniądze (70 rubli) zebrano wśród członków partii i wynajęto jasny i przestronny pięciopokojowy lokal przy Krótkiej 17. Meble na wyposażenie zakupiono z likwidowanego hebrajskiego przedszkola, pozyskano naczynia kuchenne i pianino. Pierwszą nauczycielką została Józia Sztam, która już miała doświadczenie z pracy w hebrajskim domu dziecka. Ona zestawiła pierwszy program wychowawczy żydowskojęzyczny, z materiałów hebrajsko- i polskojęzycznych. Jej pomocnicą była Chaja Waga, a później Fajgełe Berliner, która pod kierunkiem J. Sztam została znakomitą przedszkolanką. Potem z Maszą Kalabus z Wilna uczyniły częstochowskie domy dziecka wzorcowymi dla Polski. Po wyjeździe J. Sztam jej miejsce zajęła Mania Frydman z Siedlec. Dzieci, w wieku od czterech do siedmiu lat, pochodziły z najbiedniejszych warstw żydowskiego społeczeństwa. Były zaniedbane, brudne i osłabione. Uczono dzieci higieny. Zapewniono dzieciom opiekę lekarską i podstawowe lekarstwa, wszystkie otrzymywały tran. Także rodziców uczono higieny dziecięcej. Dzieci otrzymywały drugie śniadanie przyrządzane na miejscu i obiad, początkowo przynoszony z kuchni robotniczej na ulicy Strażackiej. Potem obiady gotowano w domu dziecka. Gospodynią była towarzyszka „Czarna Fradla”, → Fradla Gliksman. Dużą rolę w programie pełniły ćwiczenia rytmiczne przy dźwiękach pianina i piosenki o porach roku, świętach żydowskich itd. Część z nich była tworzona specjalnie dla domu dziecka. Dzieci wykonywały prace z papieru, piasku i gliny. Malowały kolorowymi farbami. Wychodziły na spacery w pola, na łąki i do parków. W lecie przebywały przeważnie w ogrodzie przy domu dziecka. Związki zawodowe wspierały dom dziecka. Po 1918 powstał w Częstochowie drugi dom dziecka przy Strażackiej 10, pod nazwą „Farajnikte” (Zjednoczeni; była to nowa nazwa partii). Urządzono go w mieszkaniu przekazanym partii przez → Józefa Finkelsztajna. Kierownictwo objęła Chaja Waga. Gospodynią była Małka Brat. Obydwa domy miały jeden zarząd i jedną Radę Pedagogiczną. Kiedy dzieci ukończyły siedem lat, na Strażackiej 10 utworzono dla nich I klasę szkoły powszechnej, prowadzoną przez Nacię Warszawską i Rajzełe Fajertag (później jej miejsce zajęła Rywka Cuker z Siedlec). Drugą klasę prowadziła nauczycielka Pola Frydman z Siedlec, siostra Mani. Także inne żydowskie partie, → Poalej Syjon i → Bund prowadziły wówczas domy dziecka i klasy początkowe. W lecie 1920 szkoły zwiedzał → Mendel Szuchter, który przywiózł wsparcie dla szkół od Częstochowskiego Komitetu Pomocy w Nowym Jorku. Z R. Federmanem stworzyli plan budowy lokalu dla domu dziecka i szkoły. W 1922 dwaj delegaci komitetu nowojorskiego, Louis Szymkowicz i Louis Szwarc przyjechali zakupić budynek na ten cel. Delegaci skłonili partie do stworzenia wspólnego zarządu wszystkich domów dziecka i szkół. Jego przewodniczącym został Federman. Wspólnie z delegatami postanowiono jednak zakupić wolny plac przy Krótkiej 23 i tam wybudować gmach domu dziecka. Jego wzniesienia podjął się Michał Alter. 26 VII 1924 odbyło się uroczyste poświęcenie domu. W uroczystym zebraniu uczestniczyli członkowie kierownictwa Centralnej Żydowskiej Organizacji Szkolnej CISzO. Był to pierwszy w niepodległej Polsce budynek wzniesiony dla żydowskiej szkoły. Przy szkole zasadzono drzewka, utworzono także ogródek botaniczny. Do nowego lokalu przeprowadził się dom dziecka z ul. Strażackiej 10. Placówka w domu przy Krótkiej 17 pozostała na tym samym miejscu. Po przejściu Federmana do partii Bund, przewodniczącym zarządu został → Szymon Nirenberg, a domem kierował M. Alter. W roku szkolnym 1925/26 zarządem kierował → Elkana Chrabałowski. W pierwszych miesiącach sytuacja materialna była tak trudna, że szkole groziło zamknięcie. Uratowało ją jednorazowe wsparcie Magistratu miasta Częstochowy wypłacone nauczycielom. Potem nadeszła pomoc z Chicago i Nowego Jorku. W końcu 1926 E. Chrabałowski opuścił Częstochowę, a zarząd szkół przejął Abraham Brat, który pełnił tę funkcję aż do II wojny światowej. W 1928 ukończyła szkołę pierwsza grupa dzieci, która spędziła tu dziewięć lat. Zakończenie następnego roku szkolnego otrzymało wspaniałą oprawę i zostało sfilmowane. W latach 30 XX w. sytuacja szkoły była coraz trudniejsza. Kryzys w USA i nieporozumienia wśród organizacji żydowskich wstrzymały pomoc dla niej. Także partie tworzące zarząd, który dbał o środki na prowadzenie placówki, walczyły ze sobą, szczególnie Niezależna Socjalistyczna Partia Pracy (NSPP) i Bund. Groziła licytacja budynku za niespłacony kilkusetzłotowy dług zarządu. Szkoła została zamknięta, a mieszkanie na Krótkiej 17 oddane. Dom dziecka był prowadzony nadal w budynku szkoły. Część pomieszczeń musiano jednak wynająć na mieszkania osobom prywatnym. Nawet prowadzenie wyłącznie domu dziecka było trudne z powodu braku pomocy z USA. Dla tworzenia miejscowego wsparcia powstał komitet kobiet pod kierunkiem pani Sarny, jego członkinią była m.in. Teresa Fajgenblat-Kopińska (niegdyś była nauczycielką muzyki i akompaniatorką zajęć w domu dziecka). W 1937 władze polskie zlikwidowały NSPP, a do zarządu domu weszli znani działacze społeczni, Aron Perec i Mosze Berkensztat. Wybuch wojny przerwał działanie placówki. Przez pewien czas w budynku mieszkali żydowscy uciekinierzy z Łodzi i Krakowa. Po powstaniu getta w Częstochowie, w kwietniu 1941, utworzono tu szpital chorób zakaźnych kierowany przez dr. → Dawida Kagana. Podczas deportacji Żydów częstochowskich do obozu w Treblince 4 X 1942 Niemcy zlikwidowali szpital. Część pacjentów zamordowano na miejscu, a pozostałych wraz z personelem medycznym wysłano do obozu zagłady.

C. Waga-Rotman, Elkana Chrabałowski, Rafał Federman, Arbeter kinderhajmen un Fołks-szuł ojfn nomen fun I.L. Perec, [w:] Czenstochower Jidn, s. 70–77.