Zjednoczenie Kopalnictwa Rud Żelaza

Zjednoczenie Kopalnictwa Rud Żelaza, powstało w kwietniu 1945 jako Zjednoczenie Kopalń Rudy Żelaznej w Częstochowie; miało swoją siedzibę w budynku przy al. Wolności 77/79. Zjednoczenie podlegało Centralnemu Zarządowi Przemysłu Hutniczego w Katowicach. Przedsiębiorstwo zarządzało majątkiem nieruchomym, na który składało się 500 pól górniczych, dziesięć kopalń (16 szybów wydobywczych), cztery prażalnie rudy (52 piece), sieć kolejek wąskotorowych, tabor kolejowy, warsztaty, tartaki oraz zabudowania kopalniane wraz domami mieszkalnymi. Pierwszym dyrektorem Zjednoczenia został inż. → Stanisław Kontkiewicz, pod koniec 1945 zastąpił go na tym stanowisku inż. Tadeusz Szroetter. W strukturach Zjednoczenia znajdowały się kopalnie rudy żelaza rejonu częstochowskiego (Panki, Konopiska, Borek), staropolskiego (Stąporków, Stara Góra), dolnośląskiego (kopalnia magnetytu „Wolność” w Kowarach) oraz surowców i minerałów dla przemysłu hutniczego, tzw. topników (dolomity w Bobrownikach, wapienniki w Nakle, Strzemieszycach, Ząbkowicach, Wojciechowie oraz kamieniołomy w Czatkowicach). W styczniu 1951 powołano do życia Centralny Zarząd Kopalnictwa Rud Żelaznych, który zrzeszał przedsiębiorstwa wydobywcze i usługowe związane z geologią, projektowaniem i budową kopalń rud żelaza – z siedzibą w Częstochowie, przy ul. Roli-Żymierskiego 11/13 (obecnie Śląska, budynek Urzędu Miasta Częstochowy). W celu rozpoznania i udokumentowania złóż rudy żelaza powstał (jeszcze w strukturach Zjednoczenia Kopalń Rud Żelaza) wydział robót poszukiwawczo-badawczych, przekształcony w 1950 w Przedsiębiorstwo Geologiczno-Wiertnicze. Powołano też Biuro Projektów Kopalnictwa Rud Żelaza „Biprorud” oraz Przedsiębiorstwo Budowy Kopalń Rud Żelaza (obie jednostki miały swe siedziby w Częstochowie). Według projektów opracowanych przez „Biprorud” powstało 21 kopalń. Przedsiębiorstwo Budowy Kopalń Rud Żelaza zajmowało się zgłębianiem szybów, budowaniem komór pomp, składów na materiały wybuchowe, budynków i maszyn wyciągowych, nadszybi, wież wyciągowych, warsztatów i obiektów socjalnych. Centralny Zarząd Kopalnictwa funkcjonował do sierpnia 1958, od września zmieniono nazwę na Zjednoczenie Kopalnictwa Rud Żelaza (ZKRŻ) w Częstochowie. W podległym ZKRŻ obszarze Częstochowskiego Obszaru Rudonośnego eksploatację złóż prowadziły trzy przedsiębiorstwa górniczo-wydobywcze z własnymi dyrekcjami: Kopalnictwo Rud Żelaza (KRŻ) „Osiny” w Osinach w powiecie częstochowskim (17 kopalń), KRŻ „Dźbów” w Dźbowie w powiecie częstochowskim (16 kopalń) i (od 1959) KRŻ „Grodzisko” (do 1959 KRŻ „Ostrowy”) w Grodzisku w powiecie kłobuckim (dziewięć kopalń). Od 1956 rozpoczęto próbną eksploatację w kopalni „Łęczyca 2” w Łęczyckich Zakładach Górniczych. W okresie największego wydobycia podległe ZKRŻ kopalnie dostarczały przemysłowi hutniczemu ponad 2,5 mln ton rudy rocznie. Działały prażalnie rudy w Konopiskach i Osinach, a od 1956 baterie prażalne w → Zakładach Górniczo-Hutniczych w Sabinowie (ZGH Sabinów). Zapleczem kadr górniczych stała się (od 1946) Szkoła Górniczo-Przemysłowa, przekształcona (w 1951) w Państwowe Technikum Górnictwa Rud, późniejsze Techniczne Zakłady Naukowe Górnictwa Rud (obecnie Techniczne Zakłady Naukowe). Kadrę inżynieryjną stanowili (od 1962) absolwenci Wieczorowego Studium Zawodowego w zakresie górnictwa na Politechnice Częstochowskiej. W 1972 wyniku połączenia ZKRŻ i Zjednoczenia Budownictwa Kopalń Rud powstało Zjednoczenie Budownictwa Przemysłowego i Kopalnictwa Rud. W związku z decyzją władz państwowych – od początku lat 70. XX w. stopniowo zaczęto ograniczać fundusze na rozwój górnictwa rud żelaza, malały fundusze inwestycyjne, co prowadziło do ograniczania zatrudnienia, przekształceń w przedsiębiorstwach wydobywczych, a w konsekwencji do likwidacji kopalń. W 1977 dwa istniejące przedsiębiorstwa, KRŻ „Osiny” i KRŻ „Grodzisko, zostały przekazane (wraz z ZGH Sabinów) Zjednoczeniu Maszyn Hutniczych „Hutmasz” w Katowicach. Ostatnim dyrektorem naczelnym ZKRŻ był inż. → Roman Niewiarowski. Działalność przedsiębiorstw wydobywczych i zakładów usługowych podlegających Zjednoczeniu wpływała na lokalny rynek pracy całego regionu częstochowskiego, wymuszała inwestycje w zakresie infrastruktury handlowej i kulturalno-oświatowej. ZKRŻ inwestowało w górnicze osiedla mieszkaniowe w Blachowni, Dźbowie, Hucie Starej B, Kłobucku, Wręczycy Wielkiej i w Pankach. W Częstochowie ze środków przedsiębiorstw górniczych powstały bloki przy ul. Piłsudskiego 13/15, al. Wolności 54/60 i al. Jana Pawła II (inwestycja ZGH Sabinów). Z funduszy inwestycyjnych ZKRŻ wybudowano i wyposażono Szpital Górniczy w Blachowni (oddany do użytku w 1962), → Dom Technika Naczelnej Organizacji Technicznej (oddany do użytku w 1969) w Częstochowie (ul. Kopernika 16/18), budynek ZKRŻ (przy ul. Sobieskiego 9) jest obecnie siedzibą Starostwa Powiatowego w Częstochowie.

Andrzej Adamski, Górnictwo rud żelaza w regionie częstochowskim, Częstochowa 1994; Jan Habdas Odbudowa kopalnictwa rud żelaza okręgu częstochowskiego w latach 1945–1949, „Ziemia Częstochowska” 1970, t. VIII/IX, s. 215–251; Tadeusz Gębuś, Wpływ przemysłu wydobywczego rud żelaza na rozwój regionu częstochowskiego w latach 1945–1985, „Almanach Częstochowy” 2015, s. 87–109; Andrzej Kuśnierczyk, Kopalnictwo rud żelaza w regionie częstochowskim w latach 1945–1989, [w:] Częstochowa w PRL-u, t. I, pod red. J. Kołodziejskiego, Częstochowa 2018, s. 57–81; Maciej Laurman, Szlakiem górnictwa rud żelaza w okręgu częstochowskim po roku 1945. Od kopalni „Rudniki” do kopalni „Złochowice”. Suplement II, Częstochowa 2008; Franciszek Sobalski, Materiały dotyczące rudy żelaznej w okręgu częstochowskim w 1945 r., „Rocznik Muzeum Okręgowego w Częstochowie” 1993, t. 6.