Zak Eugeniusz

Zak Eugeniusz (1884–1926), artysta malarz. Ur. 15 XII 1884 we wsi Mogilno, w dawnej guberni mińskiej, był synem Saweliusza Zaka, inżyniera, i Adeliny z Kronenblechów.

Pochodził ze spolonizowanej rodziny żydowskiej. Rodzina ojca zamieszkiwała od XVII w. na wschodnich terenach Rzeczypospolitej. Od dzieciństwa chorował na serce. Dzieciństwo spędził w Kijowie. Po śmierci ojca w 1892 przeniósł się z matką do Warszawy, gdzie ukończył szkołę średnią. W 1901 razem wyjechali do Paryża. Od roku następnego uczęszczał do École des Beaux Arts, (pracownia Jeana Léona Gérôme`a), ale po kilku miesiącach przeniósł się do prywatnej szkoły Académie Colarossi (kształcił się pod okiem Alberta Besnarda). W 1903 zwiedził Rzym, Florencę, Pizę, Mediolan, później kontynuował studia artystyczne w Monachium. Przez sześć miesięcy uczył się w prywatnej szkole słoweńskiego malarza Antona Ažbego. Jesienią 1904 powrócił do Paryża. Swoje prace prezentował na Salonie Jesiennym (Salon d`Automne) w Paryżu. W dorocznych wystawach tegoż Salonu brał udział systematycznie do 1913 (z czasem został jego stałym członkiem, jurorem w sekcjach rysunków oraz malarstwa). W 1906–13 regularnie wystawiał w paryskim Salonie Niezależnych (Salon des Independants). Od 1907 uczestniczył w pokazach Salonu Narodowego Towarzystwa Sztuk Pięknych w Paryżu. W 1906–11 wielokrotnie wyjeżdżał do Bretanii. W czasie pobytu w Paryżu utrzymywał artystyczne i towarzyskie kontakty z krajem. Od 1910 należał do krakowskiego Towarzystwa Artystów Polskich „Sztuka”. W 1911 został członkiem Towarzystwa Artystów Polskich w Paryżu. W tr. w Galerie Druet w Paryżu odbyła się pierwsza indywidualna wystawa jego twórczości. W 1912 otrzymał stanowisko profesora w prywatnej paryskiej szkole Académie La Palette. W 1913, obok Eli Nadelmana, jako jedyny Polak, wziął udział w prestiżowej International Exhibition of Modern Art w Nowym Jorku (tzw. Armory show). W maju 1913 w Paryżu Eugeniusz Zak zawarł związek małżeński ze studentką malarstwa Jadwigą Kohn, córką → Edwarda Kohna, częstochowskiego lekarza i filantropa. Małżonkowie byli wyznania ewangelickiego. W 1912–13 artysta regularnie przebywał na południu Francji, w dolinie Varu, w okolicach Cagnes i Vence. W tym czasie powstała seria krajobrazów. W 1914 narodził się syn Eugeniusza – Jan Andrzej Zak. Artysta wziął również udział w otwarciu pierwszej polskiej szkoły artystycznej w Paryżu „Académie Polonaise”. Po wybuchu I wojny światowej wyjechał z rodziną na południe Francji (Nicea, Vence), następnie do Szwajcarii (Lozanna), a w 1915 powrócił do Polski. W 1916 zamieszkał z najbliższymi w Częstochowie (przy III Alei 31), rodzinnym mieście małżonki. Artysta wynajmował pracownię przy ul. S. Staszica, którą dzielił z kuzynem żony → Jerzym Gelbardem. W czasie pobytu w Częstochowie, malarz często gościł w kawiarni „Cristal” znajdującej się niedaleko miejsca zamieszkania (przy II Alei 27). W tym czasie zawarł również znajomość m.in. z Leonem i Olgą Lipińskimi, właścicielami majątku pod Częstochową. Rodzinne miasto żony pozostało jego miejscem zamieszkania do ok. 1921. W tym czasie działał też aktywnie w warszawskim i krakowskim środowiskach artystycznych. W styczniu 1917 w lokalu warszawskiego Towarzystwa Wydawniczego odbyła się pierwsza w Polsce indywidualna wystawa jego twórczości. Rozpoczął działalność w Polskim Klubie Artystycznym w Warszawie i uczestniczył w kilku jego pokazach – w 1917, 1918, 1919. Został również członkiem grupy artystycznej „Ekspresjoniści Polscy” („Formiści”). Brał udział w pierwszej (1917, Kraków) i drugiej (1918, Lwów) wystawie członków ugrupowania. W 1918 wraz z Romanem Kramsztykiem, Zygmuntem Kamińskim, Czesławem Młodzianowskim i Tadeuszem Pruszkowskim utworzył „Grupę Pięciu” („Nowa Grupa”) i uczestniczył w pierwszej wystawie prac jej członków. W 1920–21 wystawiał na ekspozycjach w Towarzystwie Zachęty Sztuk Pięknych w Warszawie. W 1922 został współzałożycielem i członkiem warszawskiego Stowarzyszeniach Artystów Polskich „Rytm”. W tr. wyjechał wraz z rodziną do Berlina, gdzie wykonał panneau dekoracyjne do willi rodziny Schapiro. Następnie, w Bonn przygotował dekoracje ścienne do willi architekta Fritza Augusta Breuhausa. W 1923 powrócił na stałe do Paryża. Uczestniczył w pokazach Salonu Jesiennego (1923–25) i Tuileryjskiego (1924, 1925). W 1925 w Galerie Moderne S. Salza w Kolonii oraz w Galerie Devambez w Paryżu odbyły się indywidualne wystawy twórczości Eugeniusza Zaka. W prasie francuskiej, niemieckiej i amerykańskiej ukazało się wiele recenzji, artykułów o artyście i wywiadów z nich przeprowadzonych. 15 I 1926 zm. na atak serca w Paryżu, został pochowany na cmentarzu Montparnasse.

Twórczość artystyczna Eugeniusza Zaka wywodziła się z awangardowych poszukiwań w sztuce okresu dwudziestolecia międzywojennego. Czerpane z różnych źródeł inspiracje łączył ze sobą, tworząc własny, indywidualny styl. Sięgał po osiągnięcia i formuły estetyczne wypracowane przez mistrzów sztuki dawnej (m.in. włoskiego quattrocenta, francuskiego klasycyzmu), jak również artystów jemu współczesnych (m.in. członków grupy z Pont-Aven, symbolizmu, nabizmu, sztuki Paula Cezanne`a, wczesnej działalności Pabla Picassa). Zajmował się różnymi dziedzinami artystycznymi – malarstwem sztalugowym, rysunkiem, grafiką. Łączył ze sobą wielorakie techniki (tempera, akwarela, gwasz, pastel), jednakże preferowaną i najczęściej stosowaną był olej. Do ulubionych tematów należały: portrety, sceny idylliczne, krajobrazy oraz przedstawienia postaci we wnętrzu. Niejednokrotnie poddawał analizie malarskiej ten sam motyw, np. rybaka, młynarza, teatr kukiełek, tancerza, wykonując kilka jego wersji. Prace Eugeniusza Zaka znajdują się w kolekcjach prywatnych oraz polskich i zagranicznych muzeach, m.in. w Muzeum Narodowym w Warszawie, Muzeum Narodowym w Krakowie, Muzeum Górnośląskim w Bytomiu, Muzeum Narodowym w Szczecinie, Muzeum Lubelskim, Muzeum Narodowym w Kielcach, Muzeum Okręgowym w Tarnowie, Muzeum Narodowym w Poznaniu, Muzeum Okręgowym w Toruniu, Muzeum Okręgowym im. Leona Wyczółkowskiego w Bydgoszczy, w Muzeum Sztuki w Łodzi, Muzeum Narodowym we Wrocławiu, Muzeum Śląskim w Katowicach, w The Israel Museum w Jerozolimie, The National Gallery of Art w Waszyngtonie, The Art Institute of Chicago, Von der Heydt Museum w Wuppertalu, Musée du Petit Palais w Genewie, Centre Pompidou w Paryżu, The Tel Aviv Museum of Art w Tel Awiwie, The Albright-Knox Art Gallery w Buffalo. Muzeum Częstochowskie posiada dwa obrazu autorstwa Zaka: Zamek (z ok. 1912–13) oraz Portret kobiety (żona Jadwiga Kohn).

Jego żoną (od 1913) była Jadwiga z Kohnów (→ Jadwiga Zak), mieli syna Jana Andrzeja (1914–1943?). Obydwoje zginęli w niemieckim obozie koncentracyjnym Auschwitz.

Słownik Malarzy Polskich. Od dwudziestolecia międzywojennego do końca XX wieku, pod red. M. Jendryczko, Warszawa 2001, s. 406; – Barbara Brus-Malinowska Eugeniusz Zak 1884–1926, katalog wystawy, Muzeum Narodowe w Warszawie, Warszawa 2004; – Tadeusz Dobrowolski Malarstwo polskie 1764–1964, Wrocław 1968, s. 389–390; Joanna Pollakówna, Wanda Rudzińska, Malarstwo polskie między wojnami 1918–1939, Warszawa 1982, s. 383–384.