Wołowski Antoni

Wołowski Antoni (1890–1920), pseudonimy Zenon, Zygmunt. Działacz socjalistyczny i niepodległościowy, bojowiec Polskiej Partii Socjalistycznej (PPS), żołnierz Legionów Polskich (LP) Komendant Milicji Ludowej, radny miejski, oficer w wojnie z Rosją bolszewicką. Ur. 25 IV 1890 w Łodzi. Od 1905 należał w Łodzi do PPS, a od 1906 do Organizacji Bojowej (OB) PPS. Po rozłamie w partii (listopad 1906) był członkiem OB PPS-Frakcji Rewolucyjnej (FR). W 1907 aresztowany podczas jednej z akcji zbrojnych, przetrzymywany był w więzieniach w Łodzi i Piotrkowie, a od 15 XI tr. w X Pawilonie Cytadeli Warszawskiej. Skazany został na dożywotnią katorgę; karę (ze względu na niepełnoletniość) zamieniono mu na osiem lat więzienia; odbywał ją w Warszawie (w X Pawilonie), Piotrkowie i Łęczycy. W październiku 1914 podczas ewakuacji więźniów do Rosji zbiegł. Wkrótce wstąpił do LP. Ciężko ranny w bitwie pod Łowczówkiem (grudzień 1914), po wyleczeniu powrócił w szeregi LP. W czasie tzw. kryzysu przysięgowego 1917 przeszedł do Polskiej Organizacji Wojskowej (POW), działał też w konspiracyjnej PPS, początkowo w Kutnie, później w Lublinie. Na początku 1918 po utworzeniu Pogotowia Bojowego PPS, ukończył kurs instruktorski i w marcu tr. został skierowany przez Centralny Komitet Robotniczy PPS-FR do Częstochowy. Na terenie pobliskiego → Rakowa utworzył oddział Pogotowia Bojowego PPS i stanął na jego czele, doprowadził do odbudowania w Częstochowie i Rakowie struktur organizacyjnych PPS-FR. Uruchomił w swoim mieszkaniu w Częstochowie konspiracyjną drukarnię PPS-FR (czcionki do niej przywiózł z Lublina); od II połowy 1918 drukowano w niej Komunikaty Informacyjne Okręgowego Komitetu Robotniczego (OKR) PPS-FR w Częstochowie. W lipcu 1918 jako organizator i komendant Milicji Robotniczej PPS brał udział w Konferencji Okręgowej PPS. Był jednym z inicjatorów opublikowania, później współwydawcą odezwy (która ukazała się 10 X 1918) sygnowanej przez OKR PPS w Częstochowie przeciwko uzurpowaniu sobie przez Radę Regencyjną prawa do wyrażania woli w imieniu całego narodu. W pierwszych dniach listopada tr. z ramienia PPS wszedł do Komitetu Rewolucyjnego utworzonego wspólnie z POW, co było wyrazem poparcia dla Tymczasowego Rządu Lubelskiego. 10 i 11 XI 1918 jako dowódca Milicji Robotniczej PPS z Rakowa brał udział w rozbrajaniu Niemców w Częstochowie, później należał do tutejszego kierownictwa → Milicji Ludowej (ML). Jako członek → Częstochowskiej Rady Robotniczej w grudniu 1918 został wybrany do rozszerzonego składu Rady Miejskiej. W 1919 wraz z → Józefem Kaźmierczakiem kandydował (z listy PPS) do Sejmu. W czasie I powstania śląskiego pełnił funkcję Komendanta Biura Wywiadowczego Oddziału II Komendy Naczelnej POW Górnego Śląska. W lipcu 1920, w czasie wojny z Rosją bolszewicką, wraz z podległymi mu oddziałami ML wyjechał na front; w stopniu podporucznika był oficerem wywiadu działającym na tyłach oddziałów Armii Czerwonej, które doszły pod Warszawę. Schwytany przez bolszewików pod Radzyminem, był torturowany przez Czeka, następnie został przewieziony w okolice Rybienka Leśnego nad Bugiem i tam zamordowany 17 VIII 1920 (wraz z sześcioma innymi żołnierzami). Pochowano go na cmentarzu wojskowym w Wyszkowie, później jego zwłoki zostały ekshumowane i przewiezione 3 III 1921 do Łodzi. Tam, pogrzebano je na cmentarzu św. Rocha na Radogoszczu. Pośmiertnie odznaczony Krzyżem Orderu Virtuti Militari i Krzyżem Niepodległości z Mieczami 1930. Jedna z ulic w Wyszkowie (gdzie znajduje się pomnik poświęcony Wołowskiemu i in. pomordowanym żołnierzom) nosi jego imię.

Grzegorz Łukomski, Bogusław Polak, Andrzej Suchcitz, Kawalerowie Virtuti Militari. Wykazy odznaczonych za czyny z lat 1863–1864, 1914–1945, Koszalin 1997, s. 336; – Tomasz Arciszewski, Pogotowie bojowe PPS, Kronika Ruchu Rewolucyjnego w Polsce 1938, t. IV, nr 4, s. 225 (tu fotografia); Józef Kaźmierczak, 1918 rok w Częstochowie, Kronika Ruchu Rewolucyjnego w Polsce 1939, nr 1, s. 39, 40, 41; Janusz Szczepański, Wojna 1920 na Mazowszu i Podlasiu, Warszawa-Pułtusk 1995, s. 318; – Antoni Wołowski, Tajna drukarnia w Częstochowie 1918 r., [w:] Z dziejów pracy socjalistycznej w Polsce, Warszawa 1919, s. 48, 49; Antoni Wołowski, Przysięga, Kalendarz Robotniczy PPS na rok 1921, Warszawa 1921, s. 44, 45, 46; – „Częstochowianin” 1930, nr 30, s. 4, nr 35, s. 1; „Dziennik Robotniczy” [Łódź] 1921 r., nr 3, s. 4, nr 58, s. 3; „Głos Hutnika” 1995, nr 9, (J. Bala) s. 30; – Archiwum Państwowe w Częstochowie, Magistrat Częstochowy 4998, k. 616; Archiwum Główne Akt Danych 7804, k. 447, 457; Centralne Archiwum Wojskowe, Akta Krzyża Niepodległości, t. 4.