Ukraińcy w Częstochowie

Ukraińcy w Częstochowie, po 12 X 1920 na terenie Polski znalazło się ok. 40 tys. Ukraińców uczestniczących w 1917–1920 w tworzeniu własnego państwa. Ok. 27 tys. żołnierzy ukraińskich, którzy w listopadzie 1920 przekroczyli Zbrucz, zostało internowanych w dziesięciu obozach na ziemiach polskich. W Częstochowie znaleźli się: grupa pracowników administracji państwowej Ukraińskiej Republiki Ludowej (URL), ok. 500 osób personelu obsługi, żołnierze ze służb ochrony Ministerstwa Spraw Wojskowych, 98 oficerów Sztabu Generalnego URL, członkowie Ministerstwa Skarbu (z ministrem Widybedą), a także instytucji państwowych, oraz drugi szpital polowy armii URL (z lekarzami: Jurijem Janiwem, Wasylem Naływajką i Modestem Łewyckym), wydział sanitarny sztabu URL (z pułkownikiem dr. Ołeksandem Dainem) oraz apteka wojskowa. Oficerom i pracownikom cywilnym towarzyszyły żony i dzieci. 3 XII 1920 do Częstochowy dotarł w zaplombowanych wagonach eskortowanych przez żołnierzy polskich skarb ukraiński. Na przełomie 1920/1921 w mieście przebywało ok. 2 tys. emigrantów ukraińskich. Wyżsi urzędnicy i generałowie zostali rozlokowani w → Hotelu „Polonia” i → Hotelu „Victoria”, inni znaleźli miejsca w kwaterach prywatnych przy ul. Jasnogórskiej, św. Barbary i Szkolnej (Dąbrowskiego), w dwóch bursach (przy ul. Stradomskiej i Kolejowej) oraz w → barakach na Stradomiu.

Antybolszewickie nastawienie Ukraińców sprawiło, że ludność miasta na ogół życzliwie odnosiła się do emigrantów, a konieczność udzielania im pomocy względnie akceptowała. Kolonia ukraińska w Częstochowie korzystała z funduszy Centralnego Biura Uchodźców w Tarnowie oraz Towarzystwa Ukraińskiego Czerwonego Krzyża, które miało tutaj swą siedzibę. Cywilni uchodźcy powołali Komitet Uchodźców; biuro komitetu (35 osób) funkcjonowało w budynku przy ul. Jasnogórskiej 34, kierował nim Antij Stryżewśkij. Do pomocy uchodźcom włączyły się ośrodki emigracyjne we Francji, Kanadzie i USA, amerykańska YMCA oraz Brytyjski Komitet Pomocy. W Częstochowie działało Towarzystwo Pomocy Emigrantom z Ukrainy finansowane ze składek; m.in. dzięki temu mogły funkcjonować dwa przedszkola oraz gimnazjum dla 75 uczniów (kierował nim M.W. Ilinski). Lekarz Modest Łewycki zorganizował kursy pielęgniarskie. Działał teatr oraz chóry, męski i żeński, liczące łącznie ok. 120 osób. W sali Straży Ogniowej Ochotniczej w 1921 miały miejsce koncerty polsko-ukraińskie; ze strony polskiej wystąpił w nich z zespołem → Edward Mąkosza. Uchodźcy wojskowi wydawali pisma „Ranok” (Ranek) i „Wijśkową dumkę” (Myśl Wojskową), a cywilni „Utikaćkij kahanec” (Kaganek Uchodźcy). Tu ukazał się drugi numer satyrycznego pisma „Koluczki” (Kolce). Największym skupiskiem uchodźców był obóz w barakach na Stradomiu; w 1922 przeniesiono tu uchodźców z „jurskich baraków” ze Lwowa. Władze Biura Ukraińskiego w Częstochowie deklarowały lojalność w stosunku do Rzeczypospolitej; 28 IX 1921 A. Stryżewśkij na ręce starosty częstochowskiego → Kazimierza Kühna złożył wyrazy ubolewania z powodu zamachu na Józefa Piłsudskiego we Lwowie i potępił tego rodzaju ekscesy w imieniu kolonii częstochowskiej. Ważną rolę w życiu emigrantów odgrywała parafia Ukraińskiej Cerkwi Prawosławnej kierowana przez ks. Iwana Hubę; po jego wyjeździe w 1922 nabożeństwa odprawiali księża z obozowej parafii pw. św. Pokrowy w Kaliszu. W 1935 w częstochowskiej cerkwi urządzono wspólną panichidę w intencji marszałka J. Piłsudskiego i atamana Semena Petlury.

Kolonia emigrantów ukraińskich stopniowo topniała; jedni przenosili się do Czechosłowacji, inni do Niemiec, Francji i Włoch.

Zbigniew Grządzielski, Częstochowski epizod rządu Semena Petlury, [w:] Rozprawy i studia. W 45-lecie pracy nauczycielskiej dra Zbigniewa Grządzielskiego, Częstochowa 1999, s. 80–87; Prasa emigracji ukraińskiej w Polsce 1920–1939, Toruń 2004; Emilian Wiszka, Emigracja ukraińska w Polsce 1920–1939, Toruń 2004.