Szpital Towarzystwa Dobroczynności dla Żydów

Szpital Towarzystwa Dobroczynności dla Żydów, → Towarzystwo Dobroczynności dla Żydów (TDdŻ), od początku swojej działalności czyniło starania, by wybudować szpital. W 1907 z szeregów Towarzystwa wyłoniono komisję budowlaną, która miała zajmować się realizacją tego zamierzenia; w jej składzie znaleźli się: → Herman Ginsberg, → Markus Gradstein, inż. → Ludwik Karpf, → Izydor Freund, → Ludwik Tempel, → Stanisław Hertz. Towarzystwo otrzymało bezpłatnie od zarządu miasta Częstochowy plac (liczący 6 mórg) na Zawodziu (na prawach wieczystego użytkowania). Zlecono inż. architektowi → Leonowi Mońkowskiemu przygotowanie planów architektonicznych budynków szpitalnych. Po ich zatwierdzeniu, 7 VI 1909 prace przy wznoszeniu szpitala rozpoczęło → Przedsiębiorstwo Budowlane Allert i Buhle. Do wykonania poszczególnych robót zaangażowano różne firmy: „Siła i Światło” dokonała elektryfikacji budynków szpitalnych, a „Lubinus, Stein i Company” przeprowadziła prace kanalizacyjne i wodociągowe. Prace zakończono w II połowie 1913. Do tego czasu wzniesione zostały następujące budynki szpitala: pawilon główny i ambulatorium. Pawilon główny składał się z czterech dużych sal, dwóch mniejszych oraz 14 separatek, gabinetów lekarskich, pomieszczeń dla pielęgniarek i służby szpitalnej. Na parterze znajdował się oddział chirurgiczny z dwiema obszernymi salami operacyjnymi, na I piętrze umieszczono oddział chorób wewnętrznych. W osobno stojącym pawilonie ambulatoryjnym znajdowały się dwa gabinety lekarskie, sala operacyjna, pokój kąpielowy, a także portiernia i kancelaria. Do 1913 nie udało się ukończyć pawilonu chorób zakaźnych, oddano go w późniejszym czasie. Wśród zabudowań szpitalnych były też dwa budynki gospodarcze, w jednym mieściła się kuchnia, skład bielizny i odzieży oraz mieszkania pracowników szpitala, w drugim były pralnia chemiczna, magiel i skład rzeczy pacjentów. Wszystkie obiekty szpitalne położone były w nowo założonym parku, który nazwano imieniem Emmy Markusfeld. Uroczyste otwarcie szpitala, którego koszt budowy wyniósł blisko 130 tysięcy rubli, miało miejsce 16 XI 1913; okolicznościowe przemówienia wygłosili: naczelny rabin gminy żydowskiej → Nachum Asz i prezydent miasta Częstochowy → Jan Głazek. Zaproszeni goście zwiedzili pawilon główny szpitala. W momencie otwarcia szpital mógł przyjąć 50 pacjentów, został wyposażony w stoły operacyjne i wszelaką aparaturę medyczną. Do 1 I 1914 na wyposażenie szpitala wydano 10230 rubli. Budowa i wyposażenie placówki zostało sfinansowane z datków społeczności żydowskiej miasta. Placówka miała charakter szpitala ogólnego, służyła wszystkim mieszkańcom Częstochowy bez względu na wyznanie. W 1914 był to najnowocześniejszy szpital w mieście. Do wybuchu wojny światowej w 1914 placówka szpitalna była finansowana przez miejscową gminę żydowską oraz TDdŻ. W czasie I wojny w części finansowanie szpitala wziął na siebie Magistrat miasta Częstochowy; dotyczyło to zwrotu opłat gminie żydowskiej za utrzymanie pacjenta z kolei gmina żydowska odpowiadała za sprawy administracyjne i gospodarcze placówki. Od II połowy 1914 do lipca 1918 w szpitalu przebywało 559 chorych (490 osób z chorobami wewnętrznymi – w tym 208 na gruźlicę płuc i 54 chorych umysłowo). W 1917–18 do dyspozycji chorych przygotowane było 101 łóżek. Przez cały okres wojny nieczynne było ambulatorium szpitalne. W II połowie 1914 część Szpitala TDdŻ została zajęta przez wojsko niemieckie, które utworzyło tam szpital polowy. Od początku maja 1915 leczono w nim m.in. pułkownika Józefa Hallera (→ Haller w Częstochowie), który został ranny w wypadku samochodowym pod Częstochową. Po odzyskaniu niepodległości przez Polskę w 1918 w szpitalu sprawowano opiekę nad żołnierzami, którzy ucierpieli podczas walk o granice państwa. W 1920, w czasie wojny z Rosją bolszewicką w szpitalu leczeni byli ranni i chorzy żołnierze, którzy trafili tu z frontu pod Warszawą; w połowie sierpnia tr. było ich 48. Koszt ich leczenia i utrzymania pokrywał Komitet Pomocy Żołnierzowi przy Gminie Żydowskiej; przewodniczącym tegoż komitetu, a zarazem kuratorem Szpitala Żydowskiego był → Józef Imich. Podczas III powstania śląskiego lekarze Szpitala TDdŻ opiekowali się blisko 100 rannymi i chorymi powstańcami. W 1914–39 w skład lekarskiego personelu medycznego szpitala wchodzili: → Ludwik Batawia, laryngolog, → Romuald Broniatowski, ginekolog, → Eugenia Dykier, chirurg, → Bernard Epstein, urolog, → Helena Ettinger, → Henryk Falk, laryngolog, → Ignacy Frankenberg, neurolog, → Dawid Kagan, lekarz chorób wewnętrznych, → Stefan Kolin, → Wacław Konar, → Maria Kohn-Szajn, ginekolog-położnik, → Tadeusz Lewkowicz, okulista, → Julian Lipiński, lekarz chorób wewnętrznych, kierownik Poradni Przeciwgruźliczej, → Wilhelm Mikulski, → Natalia Neufeld, → Feliks Nowak, chirurg, → Czesława Orlińska, → Szulim Praport, → Bronisław Rozenowicz, → Bernard Torbeczko, → Dawid Torbeczko, → Rachela Weisberg. Większość kadry lekarskiej (18 osób) stanowili lekarze i lekarki pochodzenia żydowskiego, było też dwoje polskich lekarzy (→ Eugenia Dykier i Wilhelm Mikulski). W trudnych przypadkach medycznych szpital korzystał z wiedzy lekarzy konsultantów spoza tej placówki leczniczej; byli to lekarze: → Edward Kohn, → Mieczysław Lewin, → Marceli Rosen, → Alfred Franke. Zespołem pielęgniarek szpitala kierowała → Helena Majtlis (pracowała jako główna instrumentariuszka w salach operacyjnych), podlegały jej pielęgniarki oddziałowe: Maria Altman, Pola Kozioł, Bela Horowicz, Helena Erenfryt-Roman, Regina Gelbard. Część pielęgniarek mieszkała w części jednego z budynków na terenie szpitala. Zarząd szpitala dbał o wyposażenie placówki w odpowiedni sprzęt medyczny. W 1928 starano się o zakup aparatu rentgenowskiego (działania te zostały wsparte przez Zarząd Miasta Częstochowy). Do 1928, kiedy to wybudowano Szpital Ubezpieczalni Społecznej, Szpital TDdŻ był najnowocześniejszy w mieście. Od początku lat 30. do roku 1939, w szpitalu funkcjonowało pięć oddziałów: wewnętrzny, chirurgiczny, neurologiczny, otolaryngologiczny i urologiczny. Szpital TDdŻ przy ul. Mirowskiej działał jeszcze jakiś czas po wkroczeniu Niemców do Częstochowy. W 1940 niemiecki starosta (Stadthauptman) urzędujący w Częstochowie przekazał prezesowi żydowskiej → Rady Starszych (Judenratu) → Leonowi Kopińskiemu polecenie przeniesienia szpitala z Zawodzia do budynku szkolnego przy ul. Sowińskiego 36. Przypuszczalnie wówczas Niemcy zarekwirowali większość sprzętu i aparatury dla tworzonego szpitala niemieckiego przy ul. Mickiewicza (wcześniej był to szpital Ubezpieczalni Społecznej). Od 1945 w budynkach, które wcześniej służyły Szpitalowi Towarzystwa Dobroczynności dla Żydów, ponownie funkcjonowały placówki szpitalne.

August Krasicki, Dziennik z kampanii rosyjskiej 1914–1916, Warszawa 1988, s. 226, 227; – Juliusz Sętowski, Z dziejów Szpitala Towarzystwa Dobroczynności dla Żydów w Częstochowie (1913–1939), „Rocznik Muzeum Częstochowskiego” 2016, t. 16, s. 51–70; Franciszek Sobalski, Szpitale Częstochowy w okresie II Rzeczypospolitej 1918–1939, „Ziemia Częstochowska”, 2009, t. XXXI, s. 62, 63; Wiesław Paszkowski, Żydowska służba zdrowia w Częstochowie w okresie II wojny światowej, [w:] Problemy ochrony zdrowia, edukacji prozdrowotnej i ekologicznej w regionie częstochowskim XIX–XXI wiek, pod red. A. Ślęzaka i B. Zawadowicz, Częstochowa 2014, s. 51, 52; Sprawozdanie Towarzystwa Dobroczynności dla Żydów w Częstochowie za rok 1913, Częstochowa 1914, s. 5, 17; Handlowiec. Kalendarz dla spraw handlu i przemysłu m. Częstochowy na 1914 r., [Częstochowa 1914?], s. 289; Żydzi bojownicy o niepodległość Polski, red. N. Getter, J. Schall, Z. Schipper, Lwów 1939, s. 333, 334; Rocznik lekarski Rzeczypospolitej Polskiej na 1933/34 rok, oprac. S. Konopka, Warszawa 1933, kolumna 99; Rocznik lekarski Rzeczypospolitej Polskiej na 1936 rok, oprac. S. Konopka, Warszawa 1936, kolumna 149, 150; Urzędowy spis lekarzy, lekarzy-dentystów, farmaceutów, felczerów, pielęgniarek, położnych uprawnionych i samodzielnych techników dentystycznych, Warszawa 1939, s. 7 (w rozdziale IX); „Goniec Częstochowski” 1909, nr 195, s. 2, 1915, nr 255, s. 4, 1918 (16 VII), nr 144, s. 3, 1920, nr 185, s. 4.