Szkoła parafialna,

Szkoła parafialna, pierwsza udokumentowana informacja o jej istnieniu pochodzi dopiero z 1539, szkoła musiała jednak istnieć o wiele wcześniej, działała najprawdopodobniej w budynku plebańskim przy kościele św. Zygmunta, skoro w 1559 w zeznaniu rajców poświadczono, że z dziesięciny zwanej „przymiarkiem” proboszcz winien utrzymać „rektora uczącego dzieci” nie biorąc za naukę opłaty. Z dokumentu biskupa krakowskiego Jerzego Radziwiłla z 1598 wynika, że istniał dom szkolny, a rektor pobierał rocznie 4 floreny i 24 grosze „na wikt”. Na rzecz szkoły ustanawiali zapisy bogatsi nieszczanie, np. Andrzej i Wojciech Zdyszkowie w 1643, a także przedstawiciele okolicznej szlachty, np. w 1685 Jan i Aleksander Otfinowscy, którzy zapisali 1000 florenów na cotygodniową sobotnią mszę św., w czasie której miejscowi scholarowie mieli śpiewać przy akompaniamencie organów. Do szkoły parafialnej uczęszczali jedynie chłopcy (na edukację dziewcząt musiał wyrazić zgodę przeor klasztoru), nauka obejmowała alfabet, rudymenty gramatyki, łacinę, śpiew oraz zasady katechizmu. W 1646 przeor klasztoru Abraham Śniadecki przejął, za zgodą rajców, budynek szkoły na potrzeby konwentu ofiarując w zamian murowany dom przy „trakcie królewskim” (z zapleczem gospodarczym), otrzymanym w spadku po o. Andrzeju Stalmachowiczu. Wojna szwedzka spowodowała upadek szkoły, nauka nie odbywała się zapewne aż do 1661, skoro rajcy domagali się u proboszcza jej restauracji. Każdorazowo powodem przerw w nauce był brak funduszy (a więc i nauczyciela), zły stan techniczny budynku, bądź zniszczenia wywołane przemarszami wojsk, czy klęskami żywiołowymi (np. w 1700 i 1713). Mieszczanie wnosili prośby o naprawy budynku i egzekwowanie fundacji, z zachowaniem dawnego zwyczaju śpiewania przez rektora szkoły i uczniów „oficjum o Najświętszej Pannie”. Prośby te nie zawsze odnosiły skutek. W 1760 szkoła spłonęła całkowicie w czasie wielkiego pożaru miasta; niewykluczone, iż obowiązki nauczyciela mógł spełniać okresowo organista posiadający własny dom (wzmiankowany w 1763); organistami byli Stanisław Ryczkiewicz (zm. 1740), Karol Jasiński (wymieniony w 1752), Józef Krzeszkowski (1754), Franciszek Bielawski (1782). Wizytacja ks. Jacka Kochańskiego z 1782 informowała o szkole parafialnej „na gruncie kościelnym” zbudowanej z „drzewa tartego”, którą kierował przybyły do miasta 23-letni świecki nauczyciel Jan Kanty Garlicki. Jeśli przyjąć, że umiejętność podpisania się na dokumentach była równoznaczna ze znajomością pisania i czytania (nabytą w szkole parafialnej), posiadała ją w drugiej połowie XVIII w. niewielka grupa bogatszych mieszczan, głównie urzędnicy, członkowie rady i ławy miejskiej; w 1765 na dziewięciu cechmistrzów aż sześciu było analfabetami. Zreformowaniu szkoły parafialnej w myśl założeń Komisji Edukacji Narodowej przeszkodziły rozbiory Polski.

Stefan Krakowski, Życie Częstochowy od wieku XII do początków XIX, [w:] Dzieje Częstochowy od zarania do czasów współczesnych, Katowice 1964, s. 73; Janusz Zbudniewek, Parafia św. Zygmunta, [w:] Częstochowa. Dzieje miasta i klasztoru, s. 229–231; Feliks Kiryk, Jerzy Rejman, Częstochowa w latach 1660–1793, [w:] Częstochowa. Dzieje miasta i klasztoru jasnogórskiego, t. 1, (Okres staropolski), Częstochowa 2002, s. 377–378.