Stara Synagoga

Stara Synagoga, swoją nazwę zyskała dopiero w 1899 po wybudowaniu → Nowej Synagogi. Pierwotnie miejscowi Żydzi korzystali z domu modlitwy urządzonego przez Nachmana Bermana w należącym do niego budynku przy Starym Rynku 18; w jego piwnicach właściciel urządził pierwszą mykwę (jej ślady widoczne były jeszcze około 1939). W 1805 Żydzi częstochowscy otrzymali od władz nakaz budowy gminnej synagogi. Zakupili wtedy grunt (na rogu ul. Nadrzecznej i wąskiej drogi wiodącej do rzeki – obecnie jest to ul. Mirowska) i przystąpili do prac. W 1815 ta synagoga była już zbyt ciasna, aby pomieścić szybko rozwijającą się miejscową społeczność żydowską, po naradzie wybudowano jednak bejs hamidrasz (dom modlitw i studiów). W 1834 ponownie zamiast synagogi zbudowano duży bejs hamidrasz. W 1855 postanowiono zbudować dużą miejską synagogę i wkrótce przystąpiono do prac. W 1872 rozpoczęto jej rozbudowę, wykorzystując wolną przestrzeń od strony ul. Nadrzecznej. Poprzednio synagoga była budynkiem o planie zbliżonym do kwadratu, zapewne więc z centralnie umiejscowioną bimą i aron hakodesz przy ścianie wschodniej. Później sala modlitw zmieniła proporcje, została wydłużona na osi wschód–zachód. Na piętrze mieściła się galeria dla kobiet, znajdowała się tam także obszerna sala, do której prowadził osobny korytarz. W latach 20. XX w. sala była wykorzystywana jako bejs hamidrasz, co wywoływało liczne protesty członków Starej Synagogi, publikowane także w prasie żydowskiej. Już w 1927 odzywały się głosy o konieczności uporządkowania otoczenia miejskiej synagogi i jej wnętrza. W 1928 rozpoczął się generalnym remont. Trwał do 1929. Prace malarskie we wnętrzu prowadził projektant nowego wystroju, → Perec Willenberg; zaprojektował i wykonał wielobarwne polichromie z bogatą ornamentyką, szczególnie wyróżniał się piękny plafon. Był również autorem witraży. Miejska synagoga była własnością częstochowskiej gminy żydowskiej i przez nią była utrzymywana. Nie zapewniała jednak miejsc wszystkim miejscowym Żydom, w nabożeństwach uczestniczyli ci, którzy wykupili lub wydzierżawili miejsca. Najbardziej eksponowane były ławki przy wschodniej ścianie, tu także miał swoje miejsce rabin miejskiej synagogi. Rolą rabina było wygłaszanie kazań, zwłaszcza z okazji świąt. Nabożeństwa prowadził miejski kantor. Okresami towarzyszyły kantorom niewielkie zespoły muzyczne, kilkakrotnie tworzono chór. Synagogą zarządzali gabaje; dozorcą i gospodarzem był szames. W wypadkach nadzwyczajnych do kierowania pracami powoływano specjalne komitety. Oprócz stałych nabożeństw odbywały się tu modlitwy z okazji zakończenia roku szkolnego (część szkół przyjmowała wtedy Nowa Synagoga), jednak obchody świąt państwowych przeniesiono do Nowej Synagogi. W miejskiej synagodze odbywały się za to zebrania w sprawach szczególnej wagi dla społeczności żydowskiej, także o charakterze politycznym. Od 1926 ustaliła się praktyka czczenia rocznicy odzyskania niepodległości przez organizowanie osobnych nabożeństw; odbywały się one zarówno w Starej Synagodze, jak i Nowej Synagodze.

W synagodze znajdowały się 2 sztandary polskie, zostawione w 1812 w Częstochowie przez żołnierzy napoleońskich; służyły one jako zasłony aron hakodesz (parochety); ich obecność ujawniono w 1916 podczas obchodów rocznicy Konstytucji 3 Maja (później przeniesiono je do Nowej Synagogi) 25 IX 1939 młodzi umundurowani Niemcy zaczęli demolować Starą Synagogę. W jej niszczeniu, które trwało 3 dni, wzięło udział wielu młodych folksdojczów i wyrzutki polskiego społeczeństwa. Czwartego dnia z synagogi pozostały tylko mury, brakowało drzwi, okien i podłóg. Mury budynku zostały wysadzone przez Niemców po likwidacji małego getta, w lipcu 1943. Zwolnione miejsce wykorzystano przy poszerzaniu i regulowaniu ulicy Mirowskiej.

Czenstochower Jidn (Żydzi częstochowscy), pod red. R. Mahlera, Nowy Jork 1947; Czenstochow. Najer cugob-material cum buch „Czenstochower Jidn”, red. Sz.D. Zinger, Nowy Jork 1958, s. 14; Liber Brener, Widersztand un umkum in czenstochower geto (Powstanie i zagłada w częstochowskim getcie), Warszawa [1950] passim; – „Częstochower Cajtung” 1926–1939.