Sokół. Towarzystwo Gimnastyczne „Sokół” (TG „Sokół”)

Sokół. Towarzystwo Gimnastyczne „Sokół” (TG „Sokół”), na terenie Królestwa Polskiego rozpoczęło działalność w 1905–06 (głównie na terenie Warszawy, Radomia, Łodzi, Kalisza i Częstochowy). „Sokół” stawiał sobie za cel działalność gimnastyczną w celu fizycznego i duchowego odrodzenia poprzez organizowanie ćwiczeń fizycznych. Ponadto gniazda Towarzystwa prowadziły różne formy społecznej, kulturalnej i patriotycznej aktywności. W Częstochowie TG „Sokół” założono na początku 1906. W skład pierwszego zarządu weszli: → Feliks Dobrucki, → Wiktor Jabłoński, → Mieczysław Kokowski, → Kazimierz Kokular, → Antoni Siennicki, R. Szmidla, → Walenty Uljański. 4 IX 1906 władze rosyjskie zawiesiły działalność Towarzystwa na obszarze Królestwa Polskiego. W 1909 częstochowski „Sokół” wznowił działalność pod nazwą Sekcja Gimnastyczna Towarzystwa Śpiewaczego → „Lutnia”. W 1911 „Sokół” rozpoczął samodzielną działalność pod nazwą Towarzystwo Gimnastyczne. Ćwiczenia odbywały się pod kierunkiem → Leona Jarosza w grupach męskich, żeńskich i dziecięcych w wyremontowanej sali gimnastycznej przy ul. Szkolnej 12 (→ Dąbrowskiego 16). Po wybuchu I wojny światowej część członków Towarzystwa została wcielona do wojska rosyjskiego, niektórzy wstąpili do Legionów Polskich. Od kwietnia 1915 (pod okupacją niemiecką) TG „Sokół” w Częstochowie działało legalnie. W celu popularyzacji i umasowienia gimnastyki, zarząd Towarzystwa powołał w maju 1917 Komisję Sportowo-Gimnastyczną Komitetu Wielkiej Kwesty. Działała ona pod przewodnictwem prezesa „Sokoła”, M. Kokowskiego. W skład komisji weszli: Adam Czerbak, Janicki, L. Jarosz, Kazimierz Krakowiecki, Kożuch, Julian Lewandowski, ks. → Bonawentura Metler, → Walenty Miłaczewski, dyrektor szkoły → Wacław Płodowski, → August Reszke, Ludwik Starzyński i → Jan Wróblewski. Zadaniem Komisji było propagowanie i organizowanie sokolich pokazów gimnastycznych. Wkrótce niemieckie władze okupacyjne zdelegalizowały Towarzystwo. Niedługo potem „Sokół” wznowił legalną działalność, przyjmując nazwę Towarzystwo Sportowo-Gimnastyczne → „Piechur”. Także ta działalność została przerwana – po kilku miesiącach Niemcy zdelegalizowali „Piechura”. W tej sytuacji wystąpiono do władz niemieckich o zarejestrowanie nowego stowarzyszenia: Częstochowskiego Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół”; we wrześniu 1917 rozpoczęto zajęcia gimnastyczne. Od 15 X 1918 Towarzystwo prowadziło ćwiczenia w gmachu → Gimnazjum Żeńskiego Wacławy Chrzanowskiej. W listopadzie 1918 zarząd „Sokoła” w porozumieniu z członkami → Stowarzyszenia Kupców Polskich utworzył w Częstochowie organizację wojskową → Obrona Narodowa. W jej szeregach znaleźli się działacze „Sokoła”: Bolesław Rylski, K. Chadziński, → Tymoteusz Kanczewski, E. Chadziński, Jan Kanczewski, L. Jarosz, J. Oczko, J. Lewandowski i W. Miłaczewski. Organizacja ta uczestniczyła w akcji rozbrajania Niemców i współtworzeniu polskiej administracji. W kwietniu 1919 Związki Sokole z poszczególnych ziem polskich (byłych zaborów) połączyły się w ogólnopolski Związek Towarzystw Gimnastycznych „Sokół”. Celem statutowym „Sokoła” w okresie międzywojennym była praca w dziedzinie wychowania fizycznego, sportu, praca kulturalno-oświatowa oraz wychowanie patriotyczne. Powyższe zadania realizowano przez prowadzenie ćwiczeń gimnastycznych, gier zespołowych, zabaw i gier ruchowych, pływania, szermierki, nauki strzelania, zawodów sportowych, urządzania publicznych pokazów gimnastycznych, wycieczek, biwaków, kursów, kolonii, prowadzenia wykładów z zakresu wychowania fizycznego i wojskowego oraz utrzymania czytelni i bibliotek. Na obszarze powiatu częstochowskiego rozwijano gniazda już istniejące i zakładano nowe, głównie poza Częstochową. Zarząd TG „Sokół” kontynuował współpracę ze Stowarzyszeniem Kupców Polskich, otrzymując w ich lokalu przy III → Alei 54 pomieszczenie na sekretariat. Zarząd okręgu częstochowskiego współpracował z władzami miejskimi, wojskowymi i kościelnymi. „Sokół” częstochowski popierał ćwiczenia wojskowe; prowadzili je oficerowie Wojska Polskiego w sali Towarzystwa przy ul. Kościuszki 60. Organizowane były zloty okręgowe gniazd „Sokoła”, ponadto reprezentacja okręgu częstochowskiego brała udział w zlotach krajowych. Towarzystwo urządzało także imprezy rozrywkowe i wycieczki; zabawy taneczne i bale organizowano w sali Straży Ogniowej, w teatrze kolejowym lub w salach → Hotelu „Polonia”. Przedsięwzięcia te przynosiły Towarzystwu spore dochody. W 1936 siedzibę „Sokoła” umiejscowiono w obiekcie sportowym → Ognisku Obrony Niepodległości; mieściła się tam także jedna z największych bibliotek Towarzystwa. Wśród osób, które szczególnie przyczyniły się do rozwoju „Sokoła” w okresie międzywojennym byli: Leonora Rylska, B. Rylski, → Adam Plebanek, J. Lewandowski, bracia Chadzińscy oraz bracia Kanczewscy, A. Sikorski, → Ludwik Trochimowski, Władysław Kiełbasiński. Wielu członków „Sokoła” brało udział w II wojnie światowej na wielu frontach; niektórzy zginęli. Po zakończeniu wojny próbowano w Polsce reaktywować ruch sokoli. W marcu 1946 powołano Związek Polskich Związków Sportowych, który przyjął w swe struktury Polskie Towarzystwo Gimnastyczne „Sokół”, które ostatecznie zostało rozwiązane przez władze w lipcu 1948. Po przemianach ustrojowych w Polsce, 1 III 1990 powstał Związek Towarzystw Gimnastycznych „Sokół”. Zebranie założycielskie TG „Sokół” w Częstochowie odbyło się 6 I 1993; uczestniczyli w nim członkowie „Sokoła” z okresu międzywojennego, pracownicy naukowo-dydaktyczni Zakładu Kultury Fizycznej Wyższej Szkoły Pedagogicznej (WSP) w Częstochowie, nauczyciele wychowania fizycznego oraz studenci kierunku Pedagogika z Wychowaniem Fizycznym WSP. Oficjalna rejestracja Towarzystwa nastąpiła 21 V 1993. Obszarem działalności TG „Sokół” było województwo częstochowskie. Według statutu celem Towarzystwa miało być: „podnoszenie dzielności duchowej i fizycznej społeczeństwa polskiego oraz wyrabianie w nim karności, spójni i ofiarności, odpowiedzialności za swe czyny, poczucia obowiązku wobec Państwa i wszelkich innych cnót obywatelskich stanowiących podstawę istotnej miłości Ojczyzny”. Do osiągnięcia tych celów „Sokół” dążył poprzez popieranie rozwoju fizycznego, zrzeszania młodzieży w Drużynach Młodzieży Sokolej, organizowanie kursów, ćwiczeń, wycieczek, zlotów, urządzanie ćwiczeń publicznych, organizowanie wykładów propagujących idee Towarzystwa. Po rejestracji gniazdo częstochowskie rozpoczęło działalność w sekcjach: gier sportowych, gimnastyczno-akrobatycznej, turystyki i krajoznawstwa, zajęto się też pracą kulturalno-oświatową. Nawiązano współpracę z Zarządem Głównym Związku Towarzystw Gimnastycznych „Sokół” w Polsce. W 1994–97 siedziba TG „Sokół” znajdowała się w pomieszczeniach → Miejskiego Ośrodka Sportu i Rekreacji przy ul. Sobieskiego 5. Następnie przyznano „Sokołowi” lokal przy ul. Nowowiejskiego 3. W kwietniu 2001 gniazdo otrzymało imię Antoniego Durskiego. W 2006 TG „Sokół” w Częstochowie było jedynym działającym gniazdem na terenie województwa śląskiego.

Eligiusz Małolepszy, Kultura fizyczna i przysposobienie wojskowe w Częstochowie i w powiecie częstochowskim w latach 1918–1939, Częstochowa 1996, s. 87, 88, 89, 91, 95; – Eligiusz Małolepszy, Wacław Baczyński, Towarzystwo Gimnastyczne „Sokół” na ziemi częstochowskiej w latach 1906–1993. Zarys dziejów, Częstochowa 1994, s. 10, 11, 21, 22; Towarzystwo Gimnastyczne „Sokół” w Częstochowie w latach 1906–2006, red. T. Drozdek-Małolepsza, Częstochowa 2009, s. 55, 57, 58, 59, 60, 72; – Jan Nowak, „Ruch sportowy w Częstochowie (1887–1939)”, Wrocław 1973, s. 132, 133, 134, 135, 136, 137, 138, 139, 140 (praca doktorska, maszynopis w zbiorach Ośrodka Dokumentacji Dziejów Częstochowy Muzeum Częstochowskiego).