Rada Starszych (Judenrat)

Rada Starszych (od lata 1942 Judenrat), jedyne legalne przedstawicielstwo społeczności żydowskiej w Częstochowie w kontaktach z niemieckimi władzami okupacyjnymi. 16 IX 1939 referent Gestapo ds. żydowskich Krüger za pośrednictwem Mojżesza Asza zwołał żydowskich działaczy społecznych na zebranie w budynku byłego → Banku Handlowego (przy ul. Piłsudskiego). Zapowiedział im, że Żydzi odtąd będą musieli sami zadbać o swoje sprawy. Spośród protestujących przeciw jego słowom wybrał sześć osób: M. Asza (urzędnika → rabinatu), Lejba Bromberga (przemysłowca, działacza → „Mizrachi”), → Natana Dawida Berlinera (finansistę), Arona Josefa Krauzego (kupca), → Leona Kopińskiego (przemysłowca, działacza syjonistycznego) i → Dawida Koniecpolera (rzemieślnika, syjonistę) i polecił im w ciągu kilku minut rozdzielić między siebie funkcje i wybrać przewodniczącego. Został nim L. Kopiński. Rada została zobowiązana do kompletowania na rozkaz gestapowców i w określonym przez nich terminie odpowiedniej ilości żydowskich robotników i fachowców na potrzeby niemieckich organów władzy. Rada miała również pokrywać wszelkie koszty związane z pracami prowadzonymi na zlecenie niemieckich i miejskich organów władzy. 1 X 1939 niemiecki starosta grodzki (Stadthauptmann) zapowiedział Kopińskiemu, że wkrótce do Częstochowy nadejdą transporty Żydów wysiedlanych z Berlina i terenów polskich włączonych do Rzeszy, których trzeba zakwaterować i wesprzeć. Dlatego polecił mu utworzyć 24-osobową Radę Starszych. Na zebraniu 100 przedstawicieli społeczności żydowskiej jeszcze tego dnia dokooptowano 18 osób: Mordechaja Beserglika (kupca), → Zyskinda Brandlewicza (nauczyciela), → Chila Gerichtera (syjonistę), Wolfa Icka (syjonistę), Nachmana Grinfelda i Josefa Klajnplaca (członków Rabinatu), → Józefa Broniatowskiego (adwokata), → Jakuba Lewita (przemysłowca, wiceprzewodniczącego „Mizrachi” w Częstochowie), → Samuela Lewkowicza (inżyniera), → Maurycego Neufelda (wiceprzewodniczącego → Związku Kupców i Przemysłowców), → Samuela Niemirowskiego (przewodniczącego → Związku Drobnych Kupców), → Natana Rodała (adwokata), → Zeliga Rotbarda (kupiec, syjonista), Jakuba Rozyne (księgowego, działacza demokratycznego), Michała Różewicza (kupca), → Adama Słonimskiego (nauczyciela gimnazjalnego, zwolennika asymilacji), Gerszona Szafira (syjonistę, radnego → Gminy Wyznaniowej Żydowskiej, nauczyciela gimnazjalnego) oraz → Wilhelma Żerykera (przemysłowca). Prezydium Rady składało się z pięciu członków: Kopińskiego – przewodniczącego, L. Bromberga – wiceprzewodniczącego, N.D. Berlinera – kasjera, oraz dwóch członków bez osobnych stanowisk – Neufelda i Gerichtera. Członkowie Judenratu podzielili między siebie rozmaite funkcje i przystąpili do organizacji swojej pracy. W ciągu kilku miesięcy, kiedy stało się jasne, że Rada jest tylko narzędziem w ręku okupanta, od jej prac odsunęli się i zostali usunięci następujący członkowie: M. Asz, Rozyne, Beserglik, Brandlewicz, Broniatowski, Grinfeld, Klajnplac, Niemirowski, Różewicz, Szafir, a J. Lewit wyjechał. Na ich miejsce dokooptowani zostali: → Wolf Anisfeld (syjonista), → Dawid Borzykowski (kupiec), → Maurycy Galster (ekspedytor), → Jeremiasz Gitler (adwokat, syjonista), Samuel Katz (mistrz krawiecki), → Maurycy Kacinel (bezpartyjny), Maurycy Kopiński (fabrykant, brat przewodniczącego), → Bernard Kurland (prokurent dużej firmy), → Szymon Pohorille (adwokat), Maurycy Praport (kupiec) oraz Hilary Zandsztajn (lekarz). Jako 25. członka dołączono Samuela Wajnryba, oficjalnego łącznika z Gestapo. Formalnie Rada pracowała kolegialnie, w rzeczywistości najważniejsze decyzje podejmował przewodniczący z grupą najbliższych kilku członków, zwolenników współpracy z Niemcami. Zadania i kompetencje Rady stale rosły i w związku z tym powoływała ona coraz to nowe wydziały: Wydział do Spraw Ogólnych – początkowo jego pracami kierował Szymon Pohorille, później adwokat J. Gitler, Główny Sekretariat – kierowany przez adwokata dr. → Lejba Asza i jego zastępcę Abrahama Fogla, Biuro Próśb i Podań – kierownikiem był adwokat → Leon Gajzler, Inspekcja Ruchu Ulicznego (w 1942 przekształcona w → Służbę Porządkową, tzw. policję żydowską) – pierwszy komendant M. Galster, ostatni → Henryk Parasol, Urzędem Kwaterunkowym (który zatrudniał 18 urzędników) i Urzędem Rekwizycji kierował → Bernard Kohlenbrener, Wydział Handlu i Rzemiosła zatrudniał ośmiu urzędników pracujących pod kierunkiem Maurycego Praporta i → Estery Epsztajn, Wydział Aprowizacji – funkcję kierownika pełnił były dyrektor banku → Stanisław Prusicki, Wydział Rejestracji i Statystyki pod kierownictwem → Mariana Hassenfelda i Maurycego Safirsztajna (pod koniec 1940 wydział ów pod tym samym kierownictwem rozrósł się do ośmiu sekcji, które zatrudniały 63 urzędników), Wydział Prac Przymusowych składał się z wielu sekcji, w których zatrudniano 102 urzędników pod kierownictwem Maurycego Kopińskiego, Wydziałem Kar kierowali D. Kasman, M. Regenweter i J. Rifsztajn. Kierownikiem Wydziału Finansowego był Maurycy Kacinel. Wydział Pomocy Społecznej zatrudniał 178 urzędników pod kierownictwem N. Rodała. Na ogólnym zebraniu wszystkich adwokatów i aplikantów 26 XII 1939 podjęto decyzję o powołaniu Komisji Sądowniczej. Miała ona zajmować się rozwiązywaniem sporów powstałych między Żydami oraz udzielać porad prawnych. Przewodniczącym komisji został adwokat → Mieczysław Konarski, funkcję jego zastępcy pełnił W. Rajchman, sekretarzami byli W. Krakower i A. Rodał. Komisja Sądownicza była niezależna i Judenrat nie miał większego wpływu na jej działalność. Oprócz wymienionych urzędów przy Radzie Żydowskiej istniały jeszcze następujące jednostki: Wydział Techniczny, Wydział Gospodarczy, Wydział do Spraw Szkolnictwa Zawodowego oraz Wydział do Spraw Religijnych (rabinat i sekcja cmentarna). Pierwsza siedziba Rady mieściła się przy Alei 22 (w dawnym lokalu → Banku Przemysłowców i Kupców), potem, w okresie → getta, przy Alei 11, Alei 9 i w innych budynkach. W sierpniu 1942 Rada zaczęła używać oficjalnie nazwy Judenrat i przeprowadziła się do budynków → Szkoły Rzemiosł przy Garncarskiej 8/10. W okresie → likwidacji getta czynni byli tylko ci członkowie Judenratu, którzy cieszyli się zaufaniem Niemców, przede wszystkim L. i M. Kopińscy, Bernard Kurland. Asystowali przy selekcjach w czasie deportacji do obozu zagłady. Prowizoryczne biuro Rady mieściło się w budynku fabryki → „Metalurgia” przy Krótkiej 16. Judenrat odpowiedzialny był za żywienie żydowskich robotników, którzy przeszli selekcję i pozostali w Częstochowie. W tzw. → małym getcie prace Judenratu ograniczono niemal do Arbeitseinsatz, działu robotników przymusowych. Podczas akcji purymowej 20 III 1943 ostatnich członków Judenratu z rodzinami włączono do transportu. Zabito ich na cmentarzu żydowskim. Kilku zbiegłych z transportu schwytano po kilku dniach. Wojnę przeżyli jedynie Dawid Koniecpoler i Samuel Katz, których Niemcy chronili jako potrzebnych im wybitnych rzemieślników. Częstochowska Rada Starszych była potępiana za zbytnią uległość wobec Niemców i paraliżowanie wszelkich form oporu, a zwłaszcza za wyzysk i okłamywanie społeczności żydowskiej. Po wojnie przed Sądem Obywatelskim przy Centralnym Komitecie Żydów w Polsce przeciw Katzowi toczyła się sprawa, wyrok nie zapadł. Pozytywnie oceniano tylko pracę Wydziału Opieki Społecznej.

Liber Brener, Widersztand un umkum in czenstochower geto (Powstanie i zagłada w częstochowskim getcie), Warszawa [1950]; Beniamin Orenstein, Churban Czenstochow [Zagłada Częstochowy], Monachium 1948; – Archiwum Żydowskiego Instytutu Historycznego w Warszawie, sygnatura 213, Rada Starszych w Częstochowie, poz. 1–3 (Rocznik Statystyczny Rady Starszych na rok 1940).