Polska Organizacja Wojskowa (POW)

Polska Organizacja Wojskowa (POW), utworzona w sierpniu 1914 w Warszawie, jej zadaniem było szkolenie wojskowe młodzieży do walki dywersyjnej na tyłach wojsk rosyjskich. Częstochowa (wraz z powiatem) należała do okręgu V POW (później Va) z siedzibą w Piotrkowie; okręgowi podlegały obwody, a obwodom komendy lokalne obejmujące teren gminy. Największa jednostką szkoleniową w obwodzie była kompania, w komendzie lokalnej pluton, najniższą jednostką była sekcja. W 1915 w Częstochowie istniały dwie kompanie, jej komendantami byli Zdzisław Majewski i Kazimierz Weese. Ćwiczenia oddziałów odbywały się w → Gimnazjum Męskim Wincentego Szudejki, ćwiczenia polowe organizowano na terenach obecnej dzielnicy Bór. Pierwszym komendantem obwodu w Częstochowie był → Józef Ferencowicz-Krzesz (do lipca 1917), drugim komendantem Jan Frey-Orłowski (do grudnia 1917). Od 1917 działania POW w Częstochowie wspierało Towarzystwo Sportowo-Turystyczne → „Piechur”, dzięki temu można było organizować legalne ćwiczenia w terenie; działał także oddział żeński POW, którego komendantką była → Maria Kasprzycka (matka dowódcy I Kompanii Kadrowej Tadeusza Kasprzyckiego). W wyniku coraz większej liczby ochotników zwiększała się liczba obwodów Okręgu Va; w maju 1917 stan liczebny wynosił 1292 ochotników (w tym 43 kobiety). Zamęt w szeregach Okręgu Va wprowadził Jan Frey, który samowolnie (wbrew Komendzie Naczelnej POW) prowadził mobilizację podkomendnych do służby w → Polskiej Sile Zbrojnej (Polnische Wehrmacht); przez tę decyzję stan liczebny Częstochowskiej POW zmniejszył się do 840 członków (Frey został usunięty z organizacji). W lutym 1918, po ogłoszeniu postanowień traktatu brzeskiego, miały miejsce w Częstochowie starcia między członkami POW a niemiecką policją i wojskiem. W październiku okręg Va zmieniono na okręg IX; komendantem został porucznik → Władysław Malski, składzie okręgu znalazły się obwody: Częstochowa, Wieluń, Krzepice, Żarki (Janów) i Praszka. W lipcu 1918 w Rakowie doszło do spotkania przedstawicieli POW i → Polskiej Partii Socjalistycznej (PPS) w celu opracowania planu rozbrojenia Niemców. 10 XI 1918 W. Malski zarządził zbiórkę członków POW i PPS i rozpoczęcie akcji przejmowania władzy w mieście. Członkowie POW obsadzili dworzec kolejowy i koszary wojskowe, opanowano magazyn broni w budynku przy ul. Dąbrowskiego 4. W akcji rozbrajania Niemców wzięli udział częstochowscy harcerze, do których dołączył instruktor → Walenty Miłaczewski. W wyniku ustaleń między POW a niemiecką radą żołnierską, żołnierze, którzy złożyli broń, zostali 12 listopada odesłani pod eskortą pociągiem do stacji kolejowej w Herbach. Wieczorem 11 listopada pododdziały POW, Milicji Robotniczej PPS (w tym robotników → Huty „Częstochowa”) oraz konny oddział → dowborczyków złożyły przed → Ratuszem przysięgę na wierność rządowi w Lublinie. Siedziba Komendy Okręgu IX POW w Częstochowie mieściła się w III → Alei 56; szefem sztabu komendy okręgu IX POW był porucznik → Wacław Głazek, komendantem I obwodu w Częstochowie był Wacław Makowski, obwód liczył 57 oficerów, 187 podoficerów i 592 szeregowych (w tym 79 kawalerzystów). Do okręgu IX należały Komenda Uzupełnień Obrony Lwowa kierowana przez Władysława Skalskiego oraz Ekspozytura KN POW na Górny Śląsk, której komendantem był podporucznik Taranek. Pod koniec listopada 1918 rozpoczęto likwidację POW, jej członkowie zasilili szeregi → 27 pułku piechoty oraz innych jednostek Wojska Polskiego.

Lech Mastalski, Polska Organizacja Wojskowa. Okręg Częstochowsko-Wieluński Va/IX 1915–1918, Częstochowa 2020; – materiały dotyczące Polskiej Organizacji Wojskowej z zbiorach Ośrodka Dokumentacji Dziejów Częstochowy Muzeum Częstochowskiego.