Muzeum Higieniczne

Muzeum Higieniczne, w 1902 powołane do życia (→ Towarzystwo Higieniczne) częstochowski oddział Warszawskiego Towarzystwa Higienicznego. Przygotował on grunt pod działalność Muzeum Higienicznego. Muzeum miało do spełnienia szczególnie ważne zadanie w mieście, w którym szybko rosła liczba mieszkańców, a napływ robotników zatrudnionych w dynamicznie rozwijającym się przemyśle stwarzał zapotrzebowanie na szerzenie wśród nich wiedzy o zasadach higieny, a także wśród pątników licznie przybywających na Jasną Górę. Zakładano, że zwiedziwszy muzeum, po powrocie do domu krzewić będą zasady higieny w swoich rodzinnych miejscowościach. Z inicjatywą utworzenia Muzeum wystąpił lekarz, Kazimierz Chełchowski, członek Rady Warszawskiego Towarzystwa Higienicznego (WTH). 21 XI 1903 odbyło się w Częstochowie zebranie, na którym Józef Polak, prezes WTH, przedstawił projekt urządzenia muzeum. Uczestniczyli w nim członkowie zarządu częstochowskiego oddziału WTH: → Władysław Wrześniowski, → Stanisław Marczewski, Tomasz Grunsberg, → Jan Poznański, członkowie oddziału: → Władysław Biegański, Karol Rozenfeld (→ Karol Rożkowski), prezydent miasta → Jan Głazek oraz inne osoby zaproszone z Częstochowy, Sosnowca i Warszawy (wśród nich inż. architekt Stefan Szyller). W gromadzeniu eksponatów pomogło Warszawskie Towarzystwo Higieniczne przekazując znaczną ich część z wystaw warszawskich. Część modeli zostało zakupionych lub wykonanych w Częstochowie. Ustalono, że muzeum mieścić się będzie w domu prywatnym Tadeusza Trepkowskiego przy ulicy Wieluńskiej 28 (3 Maja 30) w trzech izbach (o powierzchni 47 m²) specjalnie na ten cel wynajętych. Opracowaniem zbiorów zajęli się inżynierowie kolejowi → Jan Gryżewski i → Feliks Oppman. Uroczyste otwarcie placówki odbyło się 18 VI 1905. Wydano wówczas w języku polskim i rosyjskim specjalny druk ulotny, w którym m.in. zwracano się: do społeczeństwa, by zasilało składkami fundusz muzealny, do właścicieli przedsiębiorstw, by nabywali bilety dla swych pracowników, a także wywieszali w fabrykach ogłoszenia o otwarciu Muzeum. Informowano też że zwiedzanie placówki może odbywać się w grupach nie większych niż 12–20-osobowych. Wśród eksponatów na wystawie znalazły się m.in. próbki właściwych i niewłaściwych materiałów budowlanych używanych do wznoszenia domów, plany i modele mieszkań oraz poszczególnych elementów budynków, rysunki i modele łaźni, ochronek dla dzieci i szpitali wraz z wyposażeniem, modele pomp i wzorcowych zagród wiejskich, okazy grzybów jadalnych i trujących, przykłady źle wypieczonego chleba oraz innych artykułów spożywczych. Pokazano tablice z rysunkami bakterii, wykresy dotyczące śmiertelności społeczeństwa oraz rysunki anatomiczne. Na przykładzie domu z Łaszczowa, urągającego elementarnym zasadom higieny, pokazano, jak nie należy mieszkać. Członkowie Towarzystwa udzielali zwiedzającym krótkich informacji i objaśnień. Według wcześniejszych ustaleń placówka miała być utrzymywana z funduszów Warszawskiego Towarzystwa Higienicznego oraz z opłat za wstęp. Frekwencja wbrew oczekiwaniom, zamiast wzrastać, malała. W 1908, w związku z przygotowaniami do → Wystawy Przemysłu i Rolnictwa ustalono, że jeden z pawilonów zostanie wybudowany dla potrzeb Muzeum Higienicznego. Według projektu Brunona E. Paprockiego wzniesiono budynek jednopiętrowy z salą wystawową na piętrze i odczytową na parterze oraz kilkoma pomieszczeniami dodatkowymi. Do gmachu przeniesiono wszystkie eksponaty z dawnej siedziby przy ul. Wieluńskiej oraz urządzono czasową wystawę antyalkoholową wypożyczoną z Warszawy. We wrześniu 1909 w sali odczytowej muzeum odbył się II Zjazd Higienistów, zorganizowany przez WTH. Uczestniczyło w nim około 150 osób z Polski i zagranicy. W lipcu 1910 udostępniono tu wystawę przeciwgruźliczą. W celu lepszego zaznajomienia z jej myślą przewodnią; przygotowywano wówczas specjalną broszurę – przewodnik, powołano też komitet, który czuwał nad całością zadania. W ciągu dwóch miesięcy trwania wystawy zwiedziło ją ok. 20 tys. osób. Wystawie towarzyszyły odczyty lekarzy specjalistów, ilustrowane przeźroczami. W programie działalności odczytowej w Muzeum uwzględniano również tematykę ogólnokulturalną, dzięki czemu placówka spełniała w mieście ważne zadanie instytucji oświatowej. Działalność Muzeum przerwała I wojna światowa, budynek zajęli Niemcy, a zbiory uległy rozproszeniu. Do wznowienia pracy doszło w 1916. Na początek otwarto → Wystawę Pamiątek Polskich później Wystawę Szkolną. Placówka nadal miała charakter Muzeum Higienicznego, lecz stopniowo rozszerzała swój profil, m.in. o wystawy historyczne i artystyczne. W tym okresie Muzeum przeżywało trudności finansowe, m.in. brak było pieniędzy na remont budynku. To sprawiło, że Towarzystwo Higieniczne, będące dotychczas wyłącznym właścicielem Muzeum, przekazało je w 1923 miastu. Według zawartej wówczas umowy placówka miała nadal zajmować się upowszechnianiem higieny, ale do zbiorów wcześniej znajdujących się w ekspozycji miasto dołączyło okazy przekazane przez → Polskie Towarzystwo Krajoznawcze. Od 1925 nazwa placówki brzmiała: Miejskie Muzeum Krajoznawcze i Higieniczne, a w formie skróconej Muzeum Miejskie. W 1926, po gruntownym remoncie ponownie otwarto placówkę. Stopniowo działalność krajoznawcza i ogólnokulturalna zaczęła dominować nad tym, co miało do powiedzenia Towarzystwo Higieniczne wraz ze swymi zbiorami.

Stanisław Nowak, Z moich wspomnień, cz. II, Częstochowa 1902–1914, Częstochowa 1933, s. 47, 49, 50, 51, 142; – Waldemar Tyras, Towarzystwo Higieniczne w Częstochowie w latach 1902–1928, Archiwum Historii Medycyny 1966, s. 259; Aleksander Jaśkiewicz, Muzeum w Częstochowie w latach 1905–1960, „Rocznik Muzeum Okręgowego w Częstochowie” 1993, t. 6, s. 8, 9, 10, 11, 12, 13, 14, 15.