Muzeum Częstochowskie

Muzeum Częstochowskie powstało w 1905 jako → Muzeum Higieniczne. W 1925 muzeum zmieniło nazwę z Higienicznego na Miejskie Muzeum Krajoznawcze i Higieniczne (w skrócie Muzeum Miejskie). W tym czasie przeszło spod zarządu Warszawskiego Towarzystwa Higienicznego w posiadanie miasta, które zaprezentowało w nim zbiory przekazane mu w 1924 przez Częstochowski Oddział Polskiego Towarzystwa Krajoznawczego. W 1926 otwarto w muzeum przeorganizowaną wystawę higieniczną, równocześnie udostępniając zbiory krajoznawcze. W 1932 muzeum zostało przejęte przez Towarzystwo Kultury Regionalnej. Na wystawie pt. Zbiory regionalne, którą udostępniono w 1936, zaprezentowano gromadzone wcześniej eksponaty przyrodnicze, historyczne, a także etnograficzne, takie jak ubiory ludowe, drewniane zamki do drzwi, narzędzia gospodarcze, stare żarna, wnętrze chaty, szopka częstochowska. W czasie okupacji niemieckiej sale muzealne Niemcy przeznaczyli w większości na magazyny, w pozostałych pomieszczeniach urządzali własne wystawy propagandowe. Znaczna część zgromadzonej kolekcji regionalnej uległa rozproszeniu. W 1945 placówka została włączona do krajowej sieci muzealnej i zaczęto ponownie gromadzić eksponaty. W kolejnym roku zaprezentowano wystawę sztuki regionalnej. Trzon zbiorów stanowiła niewielka kolekcja pamiątek związanych z poetą Zygmuntem Krasińskim i Raczyńskimi, przejętych tuż po wojnie z pałacu w Złotym Potoku. Pozyskano również zbiory Towarzystwa Popierania Kultury Regionalnej, Zarządu Miejskiego i eksponaty krajoznawcze stanowiące dotąd własność Gimnazjum im. H. Sienkiewicza w Częstochowie. Było ich jednak za mało, by zorganizować stałe ekspozycje. W 1949 placówka została przejęta przez państwo, a na wystawy zmienne przeznaczono dodatkowy pawilon w Parku im. Stanisława Staszica. W 1951 planowany dział sztuki polskiej posiadał zaledwie pięć obrazów ofiarowanych przez Ministerstwo Kultury i Sztuki. Muzeum zostało wówczas włączone do górnośląskiego okręgu muzealnego i odtąd, jako Muzeum Regionalne w Częstochowie, merytorycznie podlegało Muzeum Górnośląskiemu w Bytomiu. W 1959 wyodrębniono działy: archeologii, etnografii, historii i sztuki i przyrody. Stopniowo organizowano też pracownie konserwatorskie: archeologiczną, drewna i metalu oraz pracownię fotograficzną. 4 II tr. placówka, pozostająca dotąd w kompetencji ówczesnej Wojewódzkiej Rady Narodowej w Katowicach, została przekazana Prezydium Miejskiej Rady Narodowej w Częstochowie. W kontekście prac badawczych i działań kolekcjonerskich starano się uwzględnić potrzeby i specyfikę terenu, na którym muzeum miało działać. Odstąpiono od tej zasady w przypadku galerii sztuki, w której programie przewidziano malarstwo i grafikę XX w. o zasięgu ogólnopolskim, nie wyłączając oczywiście twórczości miejscowego środowiska. Zapadła wówczas decyzja o przekazaniu w zarząd muzeum budynku → Ratusza przy pl. Biegańskiego. W następnych latach placówka wzbogacała się o kolejne obiekty, w których prezentowane są wystawy – w większości z nich do dziś. W 1985 otwarto stałą wystawę w oddanym na cele muzealne dworku w Złotym Potoku, gdzie zaprezentowano pamiątki związane z poetą Zygmuntem Krasińskim. Obiekt ten do 2007 podlegał Muzeum Częstochowskiemu. Dworek od 2008 stał się siedzibą Muzeum Regionalnego im. Z. Krasińskiego w Złotym Potoku. W zarządzie muzeum w 2011–17 była też tzw. Willa Generała przy ul. Wolności 30, w której realizowano ciekawy projekt pod nazwą Centrum Promocji Młodych, w budynku tym swoje siedziby miały także → Ośrodek Dokumentacji Dziejów Częstochowy, działy – archeologii i przyrody. W 1961 utworzono Dział Naukowo-Oświatowy. W roku następnym rozpoczął działalność Ośrodek Naukowo-Oświatowy z siedzibą w odwachu. Jego zadaniem było m.in. organizowanie prelekcji w ramach cotygodniowych „piątków muzealnych” (później były to tzw. środy muzealne), wyświetlanie filmów i urządzanie koncertów. Wyjątkową rangę miały Tygodnie Muzealne, na które zapraszano znanych przedstawicieli kultury i nauki z różnych ośrodków w kraju. W 1995 w strukturze instytucji dotychczasowy dział Naukowo-Oświatowy przekształcono w Dział Edukacji i Wystaw. W 1976 na skutek zmian administracyjnych kraju i utworzenia województwa częstochowskiego muzeum otrzymało status placówki okręgowej. W 1993 zostało podpisane porozumienie pomiędzy Wojewodą Częstochowskim a Prezydentem Miasta Częstochowy o przejęciu instytucji przez gminę miasta Częstochowy w ramach tzw. programu pilotażowego. W 1995 zmieniono nazwę placówki na Muzeum Częstochowskie. Dziś wystawy organizowane są w kilku obiektach, zlokalizowanych w różnych częściach miasta. Tematyka prezentacji jest różnorodna, głównie związana z dziedzinami wiedzy reprezentowanymi w muzeum, a więc z archeologią, etnografią, przyrodą, historią i historią sztuki. Siedziba dyrekcji placówki mieści się w → Galerii Dobrej Sztuki przy al. Najświętszej Maryi Panny 47. Najbardziej reprezentacyjnym obiektem Muzeum Częstochowskiego jest dawny Ratusz przy placu Biegańskiego. Muzeum prezentuje swoje wystawy w Ratuszu od 1967. Otwarto wówczas stałą wystawę zatytułowaną Dzieje Ziemi i Człowieka w regionie częstochowskim; prezentowano zbiory archeologiczne, etnograficzne, historyczne i przyrodnicze. Pokazano jednocześnie gromadzoną stopniowo kolekcję malarstwa polskiego XX w. oraz urządzono wystawę zamków i uzbrojenia na Wyżynie Krakowsko-Częstochowskiej. W 2004–06 budynek ten został poddany gruntownemu remontowi, w wyniku którego przystosowano go dla potrzeb osób niepełnosprawnych i wyposażono w windę. Zmodernizowano także wieżę, tworząc przeszkloną część widokową, z której można oglądać panoramę miasta. W Ratuszu od 2006 prezentowana jest stała wystawa historyczna Dzieje Miasta Częstochowy oraz ekspozycje zmienne. Pawilony wystawowe, znajdujące się w → Parku im. Stanisława Staszica, wybudowano w 1909 w ramach → Wystawy Przemysłu i Rolnictwa. W skład kompleksu parkowych budynków wchodzą: Pawilon Wystawowy, Pawilon Etnograficzny, → Zagroda Włościańska oraz Multicentrum „Zodiak”. Kapitalny remont Pawilonu Wystawowego – piętrowego gmachu z dwiema salami i półpiętrem przeznaczonymi na czasowe ekspozycje muzealne – przeprowadzono w 1996–2000. Zachowano jego pierwotną eklektyczną formę. W pobliżu Pawilonu Wystawowego w Parku im. Stanisława Staszica ma swoją siedzibę → Muzeum Górnictwa Rud Żelaza, znajdujące się od 2009 na Szlaku Zabytków Techniki Województwa Śląskiego. Charakter wyłącznie edukacyjny ma Multicentrum „Zodiak”. Budynek, w którym odbywają się zajęcia, powstał w 1909 na zlecenie Towarzystwa Akcyjnego Zawiercie według projektu Władysława Jabłońskiego. W okresie międzywojennym został zaadaptowany na → obserwatorium astronomiczne. Po gruntownym remoncie, w 2010 urządzono w nim interaktywny świat zabawy i nauki. Podczas zajęć edukacyjnych – warsztatów artystycznych, naukowych i technicznych – Multicentrum oferuje dostęp do stanowisk komputerowych oraz klocków K`Next, pozwalających na tworzenie ruchomych, przestrzennych konstrukcji. Unikatowym na mapie Polski jest kolejny obiekt Muzeum Częstochowskiego → Rezerwat Archeologiczny. Przy ul. Jasnogórskiej 23 mieści się kolejny muzealny obiekt, → Dom Poezji – Muzeum Haliny Poświatowskiej. W budynku zamieszkiwała po wojnie poetka wraz z rodziną. Zupełnie odmienny charakter od pozostałych ma wystawa stała Żydzi Częstochowianie, prezentowana w zabytkowej kamienicy przy ul. Katedralnej 8, nowoczesna ekspozycja powstała w 2016 z inicjatywy Honorowego Obywatela Częstochowy Zygmunta Rolata. Znajdują się na niej zdjęcia, dokumenty, pamiątki z całego świata, związane z historią częstochowskich Żydów. Na wystawie wyeksponowane są m.in.: makieta → Nowej Synagogi, reprodukcja projektu wnętrza → Starej Synagogi autorstwa → Pereca Willenberga oraz rzeźba jego syna → Samuela Willenberga, pochodząca z cyklu prac przywołujących tragiczne sceny z obozu w Treblince. Do najcenniejszych eksponatów należą oryginalne kafle, którymi wyłożona była posadzka Nowej Synagogi, oraz nieliczne ocalałe przedmioty, które przetrwały czasy wojny. Ekspozycja ukazuje wielokulturową Częstochowę w kontekście żydowskich tradycji, przybliża wkład Żydów w rozwój społeczny, ekonomiczny i kulturalny miasta. Współorganizatorami prezentacji są Światowy Związek Żydów Częstochowian i Ich Potomków, Urząd Miasta Częstochowy, Archiwum Państwowe w Częstochowie i Uniwersytet Humanistyczno-Przyrodniczy im. Jana Długosza w Częstochowie. W 2021 muzeum będzie miało w posiadaniu kolejny obiekt w postaci powstającego obecnie na → Starym Rynku pawilonu, w którym zaprezentowana zostanie nowa wystawa stała pt. Historia Częstochowy – miasta nad Wartą, tworzona w ramach projektu Przebudowa i rozbudowa budynku Ratusza Starej Częstochowy. Oferta edukacyjna muzeum oparta jest o działalność działów merytorycznych – archeologii, etnografii, historii, sztuki i przyrody – umożliwia kontakt z eksponatami z kolekcji muzealnej, dzieci i młodzież mają okazję zapoznać się ze zbiorami i prezentowanymi wystawami. Zajęciom teoretycznym towarzyszą urozmaicone, głównie plastycznie, warsztaty. Atrakcją są też warsztaty rodzinne, które organizowane są dla najmłodszych i ich opiekunów w wybrane sobotnie przedpołudnia. W Muzeum Częstochowskim prowadzone są prace badawczo-naukowe, odbywają się wernisaże, konferencje naukowe, promocje książek, spotkania literackie i wykłady oraz historyczne wycieczki piesze i rowerowe. Instytucja prowadzi szeroko zakrojoną działalność edukacyjno-popularyzatorską, od 1965 wydawany jest rocznik Muzeum Częstochowskiego, będący źródłem wiedzy o mieście i placówce. Kolejnymi dyrektorami Muzeum byli: → Kazimierz Staszewski (do 1928), kustosz, Jadwiga Jakubowska (od 1928), kustosz, → Kazimierz Kühn (1945–1949), Helena Ciszewska-Hohensee (1949–1958), Olimpia Wolska (1958–1959), → Włodzimierz Błaszczyk (1959–1969), Jan Ławnikowski (1969–1975), → Andrzej Skalski (1975–1991), → Aleksander Jaśkiewicz (1991–1994), Andrzej Zembik (1994–2000), Iwona Młodkowska-Przepiórowska (2000–2003), Janusz Jadczyk (2003–2017), Tadeusz Piersiak (2017–2019), Katarzyna Ozimek (2019–).

Aleksander Jaśkiewicz, Z dziejów Muzeum w Częstochowie, „Rocznik Muzeum Częstochowskiego”. Vademecum zbiorów, 2005, t. 7, s. 15–25; – materiały w zbiorach Ośrodka Dokumentacji Dziejów Częstochowy Muzeum Częstochowskiego.