Małe getto

Małe getto, nieoficjalna nazwa obozu pracy przymusowej dla Żydów. Obóz został utworzony w październiku 1942 (oficjalnie istniał od 1 XI 1942) w północno-wschodniej części zlikwidowanego getta; obejmował on następujące ulice i domy: Jaskrowska (nr 2–12), Nadrzeczna (nr 40–90 i 35–75), Garncarska (nr 38–74 i 51–79), Mostowa (nr 5–17), Kozia (nr 2/4–24 i 1–25), Senatorska (nr 2–30), → Rynek Warszawski (nr 9 i 12). Małe getto składało się z trzech wąskich i brudnych, położonych równolegle względem siebie uliczek. Cały teren został ogrodzony drutem kolczastym i był strzeżony przez ukraińskich strażników pod komendą Schutzpolizei. Wejście do getta mieściło się na rogu Rynku Warszawskiego i ulicy Nadrzecznej. Zamykała je zapora z drewnianych kozłów powiązanych drutem kolczastym. Naprzeciw wejścia znajdowała się niemiecka wartownia. Bezpośredni nadzór sprawował kierownik obozu (Lagerführer) Hauptwachtmeister Schutzpolizei Überschär. Od końca października 1942 stopniowo przenoszono tu więźniów z innych miejsc skoszarowania. Ostatnią grupą przeniesioną do małego getta byli pracownicy Hasagu Apparatebau i → Hasagu Raków. W końcu listopada 1942 odbyła się tu inspekcja Dowódcy SS i Policji w Dystrykcie Radomskim dr. Herberta Böttchera, który określił je jako obóz pracy przymusowej (Arbeitslager), co zaostrzyło reżim i nasiliło kontrole. W końcu 1942 małe getto liczyło około 6500 mieszkańców, z których 2832 Żydów (2474 mężczyzn i 358 kobiet) była zatrudniona na 27 różnych placówkach poza gettem, część pracowała w warsztatach gettowych kierowanych przez okrojony Judenrat (→ Rada Starszych), a pozostali przebywali w obozie nielegalnie i nie byli nigdzie zarejestrowani. W małym getcie nie można było prowadzić własnego gospodarstwa domowego. Wszyscy obowiązani byli do pracy; jedynym, nędznym źródłem środków do życia pozostawała urządzona na ulicy Nadrzecznej kuchnia Judenratu. Wynagrodzenie za pracę w całości trafiało do Schutzpolizei, ta z kolei wydzielała Judenratowi maksymalnie do pół kilo chleba, pół litra kawy na śniadanie i kolację oraz pół litra zupy na obiad na jednego zatrudnionego. Niezarejestrowani nie mogli korzystać z racji żywnościowych. Szpitale mieściły się przy ulicy Garncarskiej 67 (w budynku zlikwidowanego → Domu Starców i Sierot) oraz ulicy Jaskrowskiej. Wszyscy lekarze z rodzinami mieszkali w domu przy Mostowej 9. W drugiej połowie grudnia 1942 Hauptmann Paul Degenhardt powiadomił Judenrat, że anuluje wszystkie małżeństwa zawarte po wysiedleniach z getta. Zabronił także niezamężnym kobietom i samotnym mężczyznom mieszkania na tej samej ulicy. Odtąd ulicę Kozią miały zamieszkiwać same kobiety, Nadrzeczną mężczyźni, a Garncarska, która oddzielała powyższe ulice, przeznaczona została dla małżeństw. W lutym 1943 większe grupy więźniów były wysyłane do Skarżyska i Bliżyna. Na początku marca 1943 w małym getcie znajdowały się 4043 osoby (2662 mężczyzn, 1346 kobiet i 35 dzieci policjantów i lekarzy), na zewnętrznych placówkach wciąż jeszcze pracowało 2304 mężczyzn i 847 kobiet. Od listopada 1942 na terenie małego getta tworzyły się samorzutnie grupy bojowe. W końcu grudnia 1942 ich przedstawiciele utworzyli → Żydowską Organizację Bojową. Jej komendantem został Mordechaj Zylberberg „Mojtek”. Wykrycie i rozpracowanie ŻOB-u przez żydowskich szpiegów na usługach Gestapo i Schutzpolizei spowodowało likwidację małego getta 25 i 26 VI 1943. W strzelaninie i egzekucjach zginęło kilkaset osób, pozostałe skoszarowano w halach fabryki Hasag Apparatebau, a następnie umieszczono w obozach przyfabrycznych Hasagu.

Liber Brener, Widersztand un umkum in czenstochower geto, Warszawa [1950], s. 89–112; Stanisław Rybicki, Pod znakiem lwa i kruka. Fragmenty wspomnień z lat okupacji, wyd. 2 rozszerzone, Warszawa 1990, s. 152–153.