Magazyn solny

Magazyn solny, powstał po 1793, w okresie administracyjnej przynależności Częstochowy do Prus Południowych, usytuowany został w pobliżu Jasnej Góry, obok austerii (w rejonie narożnika dzisiejszej Alei Najświętszej Maryi Panny i ul. ks. Popiełuszki, naprzeciw → Parku 3 Maja). Magazyn podlegał Generalnej Administracji Solnej (od 1805 Departamentowi Akcyzy); nazywany był także faktorią solną. W 1807–15 magazyn częstochowski był jednym z największych (obok Torunia, Modlina i Wyszanowa w Wielkopolsce) w Księstwie Warszawskim, obsługiwał obszar całego departamentu kaliskiego i częściowo warszawskiego, odgrywał ważną rolę gospodarczą w skali subregionu. Posiadał własną administrację – etatowymi pracownikami byli ekspedytorzy, kontrolerzy, kasjerzy, pisarze, ponadto bednarze oraz pilnujący obiektu stróże. Ekspedytorem solnym departamentu kaliskiego był mieszkający w fortecy jasnogórskiej → Kajetan Dąbrowski (który pobierał pensję w wysokości 6 tys. złotych polskich), ekspedytorem magazynu w Częstochowie Tadeusz Wiewiórowski, kontrolerem (od 1807 do 1810) Maciej Kubiczek, pisarzami Ignacy Gorzkowski (1807–10) i Onufry Wroński (poprzednio pisarz magazynu w Piotrkowie). Galicyjską sól szybikową (z Wieliczki i Bochni) przywożono w beczkach z magazynu w Modrzejowie, na jej dostarczenie ekspedytor zawierał każdorazowo kontrakt z dostarczycielem (w 1809 był nim Jakub Rudnik, mieszkaniec Nowej Częstochowy). Z częstochowskiego magazynu sól dostarczana była do miast na terenie powiatu częstochowskiego (Kłobucka, Krzepic, Mstowa) oraz miast i miasteczek na terenie powiatów departamentu kaliskiego. Korzystano z transportu lądowego, ale również wykorzystywano transport wodny Wartą. Po 1815 obok magazynu solnego urządzono koszary, w których stacjonowali strażnicy graniczni (kozacy). W latach 50. i 60. XIX w. budynek magazynu oznaczony był nr 17. Kontrolerami byli: Ignacy Wernik (w 1849–55), Artur Rajzacher, Aleksander Radoszkowski, Mikołaj Węgleński (przybył w 1864 z Kalisza), Karol Chlipalski, pisarzami: Grzegorz Astanowicz (w 1835–42) i Felicjan Adam Witanowski (przybył z Warszawy ok. 1853). Bednarzem w częstochowskim magazynie (w 1830–62) był Józef Pawłowski, późniejszy kontroler skarbowy Rządu Gubernialnego Warszawskiego w okręgu częstochowskim. Największa rotacja dotyczyła stróżów, w 1847–66 w magazynie pracowali: Maciej Guzowski (później bednarz i stróż w Przewozie Nurskim w powiecie sokołowskim), Jacek Zarzycki, Stanisław Rembalski, Antoni Czekarski, Józef Popiński, Franciszek Kostrzewski, Paweł Rutkowski. W latach 30. w części mieszkalnej magazynu odnotowano pobyt guwernera Andrzeja Polakowskiego (prawdopodobnie nauczyciel szkoły elementarnej usytuowanej na Jasnej Górze), w latach 50. i 60. XIX w. zameldowani tu byli szlachcianka Klara Rembalska, Julian Moraczyński z żoną Józefą z Rembalskich.

O magazynie solnym informowali w połowie XIX w. dwaj autorzy przewodników po Częstochowie, Michał Baliński oraz Józef Lompa. Działalność magazynu ustała pod koniec lat 60. XIX w. na skutek zmiany przepisów o handlu solą; w 1870 sporządzono kosztorys remontu magazynu (dokument zachował się w zespole akt Rządu Gubernialnego Piotrkowskiego, Wydział Budowlany). W dwudziestoleciu międzywojennym tereny po byłym magazynie zostały przekazane przez rząd polski (w zamian za budynki parafii pw. św. Jakuba) → Kurii Diecezjalnej w Częstochowie; od 1946 odbywały się tam wystawy gospodarcze organizowane przez Izbę Przemysłowo-Handlową (obecnie w tym miejscu znajdują się hotel „Mercure” i → Miejska Galeria Sztuki).

Rafał Kowalczyk, Polityka solna w Księstwie Warszawskim w latach 1807–1815, „Przegląd Historyczny” 2009, nr 100/4, s. 761–780; Stanisław Szymański, Szkolnictwo ludowe Częstochowy w okresie Królestwa Polskiego, „Ziemia Częstochowska” 1976, t. XI, s. 125 (dotyczy guwernera Polakowskiego); Dariusz Złotkowski, Miasta departamenty kaliskiego w okresie Księstwa Warszawskiego. Studium gospodarcze, Częstochowa 2001, s. 114–119; Dariusz Złotkowski, „Wiedząc dobrze to z wyroków Boga Najwyższego, iż kto się rodzi, umierać musi...”. Testamenty z połowy XIX wieku w świetle akt notariuszy częstochowskich, cz. 1, Częstochowa 2005, s. 80–81, 215–218; – Michał Baliński, Pielgrzymka do Jasnej Góry w Częstochowie, Warszawa 1846, s. 12; Józef Lompa, Przewodnik dokładny, Warszawa 1860 (reprint Katowice 2003), s. 66; Witold Zembrzuski, Przewodnik informator po Częstochowie i okolicy z planem miasta, Warszawa 1958, s. 54, 56; – Archiwum Główne Akt Dawnych, zespół nr 171, sygnatura 7, 54, 56, 57, 62, 64, 65, 66, 101–107, 171, 198, 214, 216, 223, 226); Archiwum Państwowe w Częstochowie, zespół nr 1, sygnatura 217 (nr 17).