Kwatera powstańców śląskich

Kwatera powstańców śląskich, usytuowana jest w sektorze 41 na → cmentarzu św. Rocha w Częstochowie. W pięciu rzędach znajdują się groby 16 uczestników III powstania śląskiego – Górnoślązaków, ochotników z Częstochowy i okolic oraz z innych regionów Polski. Większość tych żołnierzy walczyła w ugrupowaniach Podgrupy „Butrym” i Podgrupy „Linke” Grupy „Północ” wojsk powstańczych. Poległych w walce i rannych przewożono do Częstochowy; rannych umieszczano w → szpitalu garnizonowym. Pogrzeb pierwszych poległych ochotników odbył się 8 V 1921; w wydzielonej części cmentarza św. Rocha pochowano wówczas pięciu żołnierzy. Kolejne pochówki miały miejsce w następnych dniach maja oraz w czerwcu (ostatni pogrzeb odbył się 23 VI 1921). Organizatorem pogrzebów był → Komitet Plebiscytowy Okręgu Częstochowskiego. Pomocą służyło → Koło Polek. Na terenie kwatery znajduje się pomnik z krzyżem i napisem: „Na pamiątkę bohaterskiej śmierci poległych w roku 1921 powstańców górnośląskich”. Poniżej wymieniono nazwiska poległych; zostali tu pochowani: Stefan Bielecki, Józef Budny, Paweł Doniton, Szczepan Dulski, Jan Ekert, Ludwik Gąsior, Jan Gliński, Teodor Goczoł, Kazimierz Gomoliszewski, Edward Kruk, Robert Morys, Edward Puk, Paweł Smolarczyk, Czesław Stanik, Ignacy Ziętal oraz jeden nieznany z nazwiska powstaniec. Kwatera otoczona jest ogrodzeniem wykonanym z betonowych słupków połączonych stylizowanym łańcuchem (wcześniej łączyły je metalowe rurki). Początkowo grobami opiekował się → Komitet Plebiscytowy Okręgu Częstochowskiego; m.in. w maju 1922 przeznaczył 20 tys. marek polskich na uporządkowanie kwatery. Około 1924 opiekę nad nią przejęło koło częstochowskie → Związku Powstańców Śląskich. W 1928–38 1 listopada każdego roku na cmentarzu św. Rocha przy grobach poległych gromadzili się weterani powstań śląskich, ich rodziny, delegacje → Federacji Polskich Związków Obrońców Ojczyzny; przemówienie wygłaszał przeważnie prezes Związku Powstańców Śląskich. W latach powojennych tradycję tę kontynuował → Związek Weteranów Powstań Śląskich, później powstańcy zrzeszeni w Związku Bojowników o Wolność i Demokrację. Od szeregu lat w każdą rocznicę wybuchu III powstania wieńce składają tu przedstawiciele władz miejskich i wojewódzkich. W 2017–18 kwatera została gruntownie odrestaurowana (z dotacji wojewody śląskiego); instytucjonalnie opiekę nad nią dzierży Wojewódzki Komitet Ochrony Pamięci Walk i Męczeństwa w Katowicach (w jego imieniu patronat administracyjny sprawuje Wydział Ochrony Środowiska, Rolnictwa i Leśnictwa Urzędu Miasta Częstochowy).

Cmentarz św. Rocha w Częstochowie. Przewodnik biograficzny, pod red. J. Sętowskiego, Częstochowa 2012, s. 76, 266; Księga poległych w powstaniach śląskich 1919-1920-1921, Katowice 2005; Nekrologi „Gońca Częstochowskiego” 1906–1925, oprac. J. Sętowski, A. Nalichowska, Częstochowa 2011, s. 129, 130, 131; – archiwum Wydziału Ochrony Środowiska, Rolnictwa i Leśnictwa Urzędu Miasta Częstochowy; karta ewidencyjna miejsca pamięci nr 101/22; fotografie i materiały w zbiorach Ośrodka Dokumentacji Dziejów Częstochowy Muzeum Częstochowskiego.