Krwawy poniedziałek

Krwawy poniedziałek, zamordowanie 4 IX 1939 kilkuset cywilnych mieszkańców Częstochowy przez żołnierzy Wehrmachtu z 46 Dywizji Piechoty (wchodzącej w skład 4 Korpusu 10 Armii generała Walthera von Reichenau). Pretekstem do przeprowadzenia akcji było rzekome ostrzelanie żołnierzy niemieckich. W „krwawy poniedziałek” Niemcy, w wyniku łapanek urządzanych na ulicach miasta bądź wyciągania częstochowian (głównie mężczyzn) z mieszkań, spędzili ich w wyznaczone miejsca koncentracji, m.in. na plac przed → Ratuszem (obecny plac Biegańskiego), plac przed katedrą pw. św. Rodziny (→ bazylika archikatedralna), na plac Daszyńskiego, do → kościoła pw. św. Zygmunta, na dziedziniec Szkół Powszechnych nr 6 i 7 przy ul. Narutowicza (Krakowska), na ulicę Strażacką i w inne miejsca miasta. Wśród pochwyconych znajdowali się też mieszkańcy okolicznych wsi, którzy uciekli przed Niemcami do Częstochowy. Ujętych mordowano w różny sposób; zabijano pojedynczo strzałami w tył głowy, strzelano z broni maszynowej w zbity tłum ludzi. Mordowali również na terenie szpitala wojskowego oznaczonego flagą Czerwonego Krzyża. Tysiące osób zostało zapędzonych do więzienia na Zawodziu oraz do katedry pw. św. Rodziny. Zwolniono ich w ciągu kilku dni. Zatrzymano jednak na okres sześciu tygodni 80 Polaków i Żydów w charakterze zakładników; byli bici i szykanowani w koszarach 27 pułku piechoty, tam również odbywały się egzekucje. Na podstawie zachowanych materiałów liczbę zamordowanych 4 września można oszacować na ponad 670 osób. Według danych → Polskiego Czerwonego Krzyża (PCK), patrole ochotnicze pogrzebały na terenie miasta ok. 500 osób. Ekshumację zwłok z części miejsc straceń, na którą polski burmistrz Częstochowy → Stanisław Rybicki uzyskał zgodę niemieckiego stadthauptmanna (starosty miejskiego) Richarda Wendlera, przeprowadził urzędnik Wydziału Administracyjnego polskiego Zarządu Miejskiego → Bolesław Kurkowski. Ze strony Niemców kontrolę nad tymi pracami sprawował wachmistrz żandarmerii Fuchs. Ekshumacja trwała od 15 lutego do końca kwietnia 1940. W jej wyniku wydobyto 227 zwłok: 194 mężczyzn, 25 kobiet i ośmiorga dzieci. Spośród zamordowanych było 205 Polaków i 22 Żydów. Najwięcej ciał odkopano w pobliżu katedry, na dziedzińcu ratusza (48 osób) oraz na podwórzu żydowskiej Szkoły Rzemiosł przy ul. Garncarskiej 4/6 (40 osób). Ze wspólnej mogiły przy ul. Warszawskiej 249 ekshumowano zwłoki sześciu mężczyzn. Na placu katedralnym (pl. Jana Pawła II) i przy ul. Piotrkowskiej 14 odkopano po cztery ciała. Ustalono tożsamość 121 osób. Ekshumowane zwłoki pochowano w jednej kwaterze na → cmentarzu Kule w Częstochowie. Bilans ten nie zamyka liczby ofiar (w 2019–20 podczas remontu schodów bazyliki archikatedralnej odkryto szczątki 19 osób). Ekshumacji nie przeprowadzano w innych miejscach gdzie, jak można przypuszczać znajdowały się zwłoki zamordowanych, m.in. na terenie koszar 27 pp i 7 pułku artylerii lekkiej oraz lotniska, zajętych wówczas przez Niemców. Wiele osób zostało rannych.

Częstochowa. Dzieje miasta i klasztoru jasnogórskiego. W czasach Polski odrodzonej i drugiej wojny światowej 1918–1945, t. III, pod red. R. Szweda, Częstochowa 2006, s. 431; Bolesław Kurkowski, Z krwawych dni Częstochowy. Wspomnienia o zbrodni Wehrmachtu z 4 września 1939, Częstochowa 2009, s. 6, 7, 12, 13; – Jan Pietrzykowski, Cień swastyki nad Jasną Górą. Częstochowa w okresie hitlerowskiej okupacji 1939–1945, Katowice 1985, s. 19–20, 217–220; Jan Pietrzykowski, Hitlerowcy przed sądem w Częstochowie, Katowice 1964, s. 20; Jan Pietrzykowski, Hitlerowcy w Częstochowie w latach 1939–1945, Poznań 1959, s. 9–13.