Kramy z dewocjonaliami

Kramy z dewocjonaliami, są charakterystycznym elementem podjasnogórskiego rejonu. Tradycja sprzedawania dewocjonaliów i pamiątek w pobliżu konwentu paulinów sięga przełomu XIV i XV w. Pielgrzymi przybywający do klasztoru chętnie nabywali przedmioty związane z miejscem kultu Matki Boskiej, ruch pielgrzymkowy nasilił się w drugiej połowie XVII w., gdy upowszechniła się legenda o cudownym ocaleniu Jasnej Góry podczas „potopu” szwedzkiego. Dewocjonalia i pamiątki sprzedawane były w kramach, zwanych także budami (budkami), przylegających bezpośrednio do murów klasztornych. Ich opis można odnaleźć w powieści J.I. Kraszewskiego Kordecki: „Dokoła murów (znać dawno nie widziały wojny i nie służyły za ochronę) poczepiały się swobodnie drewniane kletki, jak gniazda jaskółek, coraz rozprzestrzeniając się dalej a szerzej. Są to kramiki przekupniów, którzy pod murami klasztoru stoją, czekając na pielgrzymów, z pamiątkami Jasnej Góry”. Kramarstwem trudnili się zarówno mężczyźni, jak i kobiety, kramarze podjasnogórscy stanowili specyficzną grupę zawodową, wywodzili się zazwyczaj z ubogich mieszczan, niektóre jednak rodziny na handlu dewocjonaliami dorobiły się majątku. Pielgrzymi zaopatrywali się głównie w obrazy z cudownym obrazem Matki Boskiej (sprzedażą zajmowali się także sami → malarze cechowi lub ich żony), feretrony, chorągwie, krzyże, medaliki, szkaplerze, różańce, popularne (szczególnie w XIX w.) agnuski (medalionik z odciskiem baranka), pierścionki. Nabywali ponadto książeczki do nabożeństwa, modlitewniki, kantyczki, obrazki z wizerunkami świętych, książki o tematyce religijnej pochodzące z drukarni jasnogórskiej. Najbardziej pożądane były wizerunki Bogarodzicy malowane na papierze i na blasze, sztychowane (nawet pozłacane), poświęcane przez paulinów w kaplicy cudownego obrazu W kramach oferowana była także tzw. norymberszczyzna, czyli wstążki, nożyki, nici, lusterka, grzebienie, zabawki dla dzieci, tego rodzaju galanteria upowszechniła się w XX w. Zawód kramarza był najczęściej zawodem dziedzicznym, utrzymywały się z niego całe rodziny, m.in. Błasikiewiczowie, Burdzińscy, Fijałkowscy, Jarosińscy, Klukowscy, Kucharscy, Kulesińscy, Lisowscy, Luksowie, Nieszporkowie, Maciałowiczowie, Osuchowscy, Pawełkiewiczowie, Słocińscy, Sosińscy, Szymowie, Waczyńscy. Do najbardziej znanych handlarzy należeli w XIX w. → Karol Fertner, → Jan Heneczkowski, Jan Klimkiewicz, → Jan Mączyński, → Leopold Mężnicki, Adam Pawełkiewicz, → Paweł Szyszkowski, → Wincenty Wenitowski; w 1835–46 kramy z książkami prowadzili: Jan Badowski, Karol Bajer, Roch Dziubanda, Andrzej Ferencowicz, → Julian Fuchs, Wincenty Garłowski, Jan Kuczański, Wojciech Lipiński, → Leopold Mężnicki, Jan Słociński, Józef Słociński, → Józef Zawodziński (wszyscy byli introligatorami). Podjasnogórski handel stal się niejako wizytówką miasta; oferowane tuż przy głównym wejściu tandetnie wykonane medaliki sprawiły, że wszystkich mieszkańców Częstochowy żartobliwie nazywano „medalikarzami”. W XX w. oferta handlujących na straganach wzbogacona została o tandetne obrazy świętych, szmirowate figurki z gipsu, korale, pierścionki, fotograficzne pamiątki „z Jasnej Góry” (serca z wizerunkiem sfotografowanych małżeńskich par, fotografie na banerze z samolotem lecącym nad klasztorem), dla dzieci oferowano drewniane zabawki (konie, klocki, szable, pistolety, pukawki, piszczałki), organki, kogutki gliniane, lalki, wiklinowe wózki dla lalek, drewniane piórniki itp. Handel kramarski znany był także w dawnej Starej Częstochowie, w rejonie Starego Rynku. Od połowy XIX w. został zdominowany przez kupców żydowskich oferujących, poza norymberszczyną, także towary łokciowe sukienne i bławatne oraz korzenie. Kramy podjasnogórskie uwiecznione zostały w sztuce, na obrazach i litografiach - do najbardziej znanych należy obraz Juliana Fałata U kramarza w Częstochowie.

Zbisław Janikowski, Moje Dni Częstochowy, Częstochowa 2007, s. 124–125; Jarosław Kapsa, Życie codzienne i kryminalne, t. I, Częstochowa 2015, s. 17–30; Andrzej Kuśnierczyk, Ciągłość i zmiana. Mieszkańcy Nowej Częstochowy w świetle dokumentów z lat 1824–1864, „Rocznik Muzeum Częstochowskiego” 2011/2012, t. 12, s. 112–113; Józef Lompa, Przewodnik dokładny dla odwiedzających święte, od wieków cudami słynące miejsce w obrazie Najświętszej Panny Maryi na Jasnej Górze w Częstochowie, Warszawa 1860, s. 65; Jacque Verdmon, Częstochowa i okolice, [w:] Robert Sikorski, Częstochowa w przewodnikach od XIX do XXI w., Częstochowa 2012, s. 104–105.