Kolej herbska (Herby–Częstochowa)

Kolej herbska (Herby–Częstochowa), budowę kolei wąskotorowej (o prześwicie 1067 mm) realizowano w 1901–03. Linia rozpoczynała się na dworcu Częstochowa I (→ dworzec Kolei Herby–Częstochowa), przy dzisiejszej ul. Boya-Żeleńskiego, biegła wąwozem przez teren dzisiejszej dzielnicy → Trzech Wieszczów, przecinała ul. Kościelną (dziś Loretańska) i dochodziła do Stradomia. Tu zaczynało się odgałęzienie do stacji Hantke – od nazwy Towarzystwa Zakładów Metalowych B. Hantke (→ Huta „Częstochowa”) – biegło przez stację Częstochowa II, pomiędzy ulicami Pustą i Iglastą (na → Ostatnim Groszu) oraz wiaduktem (nieistniejącym dziś) do torów Kolei Warszawsko-Wiedeńskiej. Budynek dworca Hantke (gruntownie przebudowany) znajduje się przy ul. Dębowej 4. Następnym przystankiem w kierunku Herb był → Gnaszyn, skąd biegła odnoga do kopalni rudy żelaza w Łojkach; znajdował się tam niewielki dworzec. Jeszcze przed 1914 tory zdemontowano, budynek dworca rozebrano w latach 40. XX w. Kolejną stacją w kierunku granicy były Ostrowy (dziś Blachownia); tu zaczynało się odgałęzienie do Huty „Blachownia” (w budynku dawnego dworca mieści się dziś Urząd Stanu Cywilnego). Końcową stacją były nadgraniczne Herby Ruskie (dziś Herby Stare). Linia Herby-Częstochowa miała długość 19,2 km (wraz z odnogami 28,8 km). W Herbach Ruskich znajdowała się parowozownia (rozebrana w 1927), warsztaty i wieża wodna. Przy okazałym dworcu (istnieje do dziś, służy jako budynek mieszkalny) urządzono park z muszlą koncertową. Po wybudowaniu w 1905 odcinka łączącego Herby Ruskie z Herbami Pruskimi (torami o prześwicie 1 067 mm i 1 435 mm), Częstochowa uzyskała połączenie z Opolem, Wrocławiem i Berlinem. Przesiadkowy dworzec Częstochowa I pozwalał pasażerom → Kolei Warszawsko-Wiedeńskiej dojechać do Herb i po kolejnej przesiadce korzystać z pruskiej Drogi Żelaznej Prawego Brzegu Odry. Zarząd Drogi Żelaznej Herby-Częstochowa miał swoją siedzibę w Petersburgu, zarząd wykonawczy znajdował się w Częstochowie; dyrektorem był inż. Władysław Jakubowski, naczelnikiem ruchu inż. Romuald Dąbrowski, zawiadowcą stacji Częstochowa I (osobowej i przeładunkowej) → Stanisław Jełowicki. Kolej dysponowała pięcioma parowozami, 12 wagonami osobowymi i 120 wagonami towarowymi; najbardziej opłacalne były przewozy węgla kamiennego i rudy żelaza. W 1905 pracownicy kolei utworzyli Związek Pracowników Kolei Herbskiej, który władze gubernialne uznały za nielegalny, w domach 11 członków związku przeprowadzono rewizje. Kolej herbska uzyskała rozgłos z powodu brawurowej akcji Organizacji Bojowej Polskiej Partii Socjalistycznej (→ akcja herbska), 28 VII 1906 grupa bojowców zabrała z pociągu 9 tys. rubli przewożonych z herbskiej kasy celnej do Częstochowy. Kolej herbska odegrała ważną rolę w rozwoju Częstochowy, miejscowi przemysłowcy poparli projekt przedłużenia tej linii do Kielc – w 1908 Towarzystwo Drogi Żelaznej Herby–Częstochowa otrzymało koncesję na budowę. Szerokotorowa kolej Herby–Kielce została oddana do użytku w 1911, dawne dworce kolei herbskiej, Częstochowa I, Częstochowa II (przy ul. Bór) i Stradom, straciły na znaczeniu, ich funkcję przejął nowo wybudowany dworzec osobowo-towarowy Stradom. Likwidacja dawnego torowiska na odcinku Stradom – Częstochowa I oraz odnogi w kierunku Huty „Częstochowa” sprawiła, że istniejąca w 1903–11 kolej Herby–Częstochowa, z dworcem usytuowanym w pobliżu ul Teatralnej (obecnie al. Wolności), została zapomniana. W pobliżu dawnego dworca Częstochowa I Kolei Herbskiej (równolegle do ul. Boya-Żeleńskiego) wzdłuż biegnącej kiedyś linii kolejowej powstaje obecnie (2020) Pasaż Śródmiejski.

Józef Andrzej Bossowski, Zdzisław Urbański, Historia kolei Herby–Częstochowa, Częstochowa 2002; Józef Andrzej Bossowski, 100 lat kolei Herby–Częstochowa, Częstochowa 2003; Waldemar Palus, Kolej Częstochowa–Herby, [w:] Droga Żelazna Warszawsko-Wiedeńska. 150 lat tradycji kolejnictwa w regionie częstochowskim. Materiały z konferencji naukowej zorganizowanej 3 XII 1996 w Częstochowie, pod. red. M. Antoniewicza, Częstochowa–Katowice 1998, s. 61–67.