Getto

Getto, funkcjonowało w Częstochowie w 1941–42 w okresie okupacji niemieckiej. Oficjalnie określane jako żydowska dzielnica mieszkaniowa (jüdisches Wohnviertel). Zarządzenie o jego utworzeniu, wydane przez niemieckiego starostę grodzkiego (Stadthauptmann) dr. Richarda Wendlera, ukazało się 9 IV 1941 i nakazywało do 17 IV 1941 przeprowadzenie się Żydów na teren dzielnicy. Polacy mieli się stamtąd wyprowadzić w tym samym terminie. Do wyprowadzki zmuszono 955 polskich rodzin (3309 osób). 17 IV tr. na wylotach ulic z getta stanęli policjanci żydowscy (→ Służba Porządkowa), którzy mieli polecenie sprawowania kontroli, a ostatecznie getto zostało zamknięte 23 IV tr. Za samowolne opuszczenie jego terenu groziła śmierć. Granicami getta były: od północy ulice Kawia, Kiedrzyńska i Jaskrowska, od południa Fabryczna i Strażacka, od zachodu tory kolejowe, od wschodu rzeka Warta. Dzielnica obejmowała następujące ulice: Wilsona (od nr. 14 do 22 i od 34 do 55), Kawią (od nr. 1 do 17 i od 21 do 43), Krakowską (od 1 do 9 i od 2 do 12), Krótką (za wyjątkiem nr. 16), Garibaldiego, Berka Joselewicza, I Aleję (od 2 do 12 i od 1 do 11), plac Daszyńskiego (za wyjątkiem nr. 8 – kościoła pw. św. Zygmunta), ulicę Orlicz-Dreszera (od 2 do 12 i od 1 do 13), Katedralną (od 4 do 18 i od 3 do 17), Narutowicza (od 2 do 14 i od 3 do 11), Strażacką (od 1 do 19, za wyjątkiem nr. 3), Przesmyk (od 2 do 4 i nr 3), Targową (od 8 do 14 i od 1 do 25), całą ulicę Nadrzeczną, Mirowską (od 1 do 11 i od 4 do 12), Garncarską (za wyjątkiem nr. 1), Stary Rynek, Rynek Warszawski, Senatorską, Kozią, Spadek, Mostową, Ptasią i Przemysłową. Getto oddzielało dzielnice Zawodzie i Raków od reszty miasta, dlatego Polacy zmuszeni byli do przekraczania jego granic. 30 VIII 1941 zabroniono im wstępu do getta i wyznaczono przejście okrężne ulicami Strażacką i Katedralną, które wyłączono z getta. W obrębie getta znalazł się zamknięty → kościół pw. św. Zygmunta z czynną parafią, która świadczyła pomoc Żydom. Dokładna liczba mieszkańców getta nie jest znana. Zgodnie z danymi Wydziału Ewidencji i Statystyki przy Radzie Starszych oficjalnie znajdowało się wówczas w mieście 32774 Żydów. Według odręcznej notatki Stadthauptmanna Wendlera przebywało tu już 35591 zarejestrowanych i 1500 nierejestrowanych Żydów. W kręgach → Rady Starszych liczbę mieszkańców (w chwili utworzenia getta) szacowano na około 40 tys. 1 VII 1941 na ogólną liczbę 164567 mieszkańców Częstochowy przypadało 37667 zameldowanych Żydów. W końcu 1941 znajdowało się już w Częstochowie powyżej 40 tys. Żydów. Wciąż trwał napływ Żydów z innych miast i miejscowości do getta i latem 1942 przebywało tu około 50 tys. osób. Ciasnota w getcie była odczuwana nie tylko w mieszkaniach, ale i na ulicach. W czasie godziny policyjnej, wcześniejszej niż dla nie-Żydów, obowiązywał zakaz przebywania poza mieszkaniem. Łapanki na ulicach przeprowadzała policja żydowska i policja niemiecka. Schwytanych osadzano w areszcie i karano grzywnami. Kierowano ich także do robót przymusowych. Jednym z celów tworzenia getta było głodzenie ludności żydowskiej, która i tak otrzymywała przydziały kartkowe o połowę mniejsze niż ludność polska. Izolacja utrudniała zakupy pozakartkowe od Polaków. Przeciwdziałał temu ożywiony szmugiel żywności do getta. Pomocy w zaopatrzeniu udzielał także polski zarząd miasta. Zagęszczenie w mieszkaniach i bardzo trudne warunki sanitarne (brak w części getta kanalizacji i wodociągów) spowodowały epidemie, zwłaszcza tyfusu, szybko jednak opanowanych przez żydowską administrację i służbę sanitarno-medyczną. Niemcy przez rekwizycje zakładów i sklepów, surowców i materiałów pozbawili dużą część mieszkańców źródła dochodów. Prace przymusowe było bardzo źle płatne i nie zapewniały minimum egzystencji. Dlatego wiele osób żyło z wyprzedawania sprzętów, ubrań, przedmiotów wartościowych. Uruchamiano drobną wytwórczość, a produkty sprzedawano poza gettem. Aż do końca nie udało się uzyskać Niemcom pełnej izolacji getta. Wyjście z getta i wejście na jego teren były utrudnione, ale możliwe. Mieszkańcy getta mieli także indywidualne przepustki, związane z pracą zawodową. Wychodzili także w grupach roboczych do pracy poza gettem. Wtedy były możliwe kontakty z Polakami. Opiekę lekarską i medyczną zapewniały prowadzone przez Radę Starszych szpitale: ogólny przy Przemysłowej 10 i zakaźny przy ul. Krótkie 23 (w budynku byłego → Domu Dziecka im. I.L. Pereca). Mieszkańcy getta kontynuowali w tym okresie wszelkie formy aktywności powstałe na początku okupacji. Działalność kulturalna, wobec stanowczego sprzeciwu władz niemieckich musiała być zakonspirowana, chociaż udawało się organizować występy koła dramatycznego i chóru z liczną widownią. Nie funkcjonowały szkoły żydowskie (z wyjątkiem → Szkoły Rzemiosł dla Żydów), więc dzieci uczyły się prywatnie lub uczęszczały do → świetlic. Młodzież korzystała z prywatnych kompletów. → Dom Starców i Sierot im. Miny Werde został przeniesiony z Ostatniego Grosza do pomieszczeń po noclegowni → Hachnasat Orchim przy Garncarskiej 67. W końcowym okresie istnienia przebywało tu około 150 sierot. Nieczynne były domy modlitwy: miejska → Stara Synagoga, → Nowy Bejs Hamidrasz i prywatna → Nowa Synagoga, a większe modlitewnie zajęte były na → azyle dla uciekinierów i wysiedlonych z innych miast. Czynna była → synagoga Prusickiego (przy Alei 1), która okazyjnie pełniła rolę miejskiej synagogi. W getcie nasiliły się prześladowania. Wiosną 1942 niemiecka policja dokonała licznych aresztowań osób, uznanych za potencjalnych przywódców oporu. Zostali wysłani do niemieckiego obozu koncentracyjnego Auschwitz i wkrótce nadeszły informacje o ich śmierci. Żydowskie partie polityczne prowadziły działalność zakonspirowaną i przybierała ona formy pracy kulturalnej i społecznej, skupionej głównie na potrzebach swoich członków i ich rodzin. Najbardziej aktywna była → Rada Robotnicza, reprezentująca interesy robotników przymusowych. Nie udało się zintegrować działań partii i utworzyć organizacji bojowej. Spotkanie organizacyjne zwołano na 21 IX 1942, ale się nie odbyło, bo delegaci stronnictw zostali aresztowani przez policję niemiecką. Społeczność żydowska nie była przygotowana na deportację. Policja niemiecka, wspomagana przez Radę Starszych, skutecznie okłamała Żydów i uspokoiła ich obawy. W nocy 21/22 IX 1942 getto zostało otoczone przez policję niemiecką. Rano o godzinie 7 zaczęła się → likwidacja getta i deportacja ludności żydowskiej do obozu zagłady.

Brener Liber, Widersztand un umkum in czenstochower geto (Powstanie i zagłada w częstochowskim getcie), Warszawa [1950], s. 20–25; Jan Pietrzykowski, Cień swastyki nad Jasną Górą. Częstochowa w okresie hitlerowskiej okupacji 1939–1945, Katowice 1985, s. 162–187; – Stanisław Rybicki, Pod znakiem lwa i kruka. Fragmenty wspomnień z lat okupacji, wyd. 2, Warszawa 1990, s. 52–54, 62–63, 75–81, 147–154.