Częstochowskie Zakłady Przemysłu Lniarskiego „Warta”

Częstochowskie Zakłady Przemysłu Lniarskiego „Warta”, zakłady powstały w 1896 jako Przędzalnia i Tkalnia Juty „Warta”; w okresie utworzenia fabryki pracowało w niej 200 osób. „Warta” wysyłała swoje wyroby m.in. do Moskwy, Petersburga, Odessy, Kijowa i Charkowa, dzięki czemu zakład dynamicznie się rozwijał. W okresie I wojny światowej fabryka wstrzymała produkcję, wywieziono m.in. surowce oraz wszystkie pasy skórzane. W 1918 zakład wznowił pracę. Trudności ze zbytem wyrobów jutowych (po utracie rosyjskiego rynku zbytu) zmusiły fabrykantów do utworzenia w 1923 syndykatu pod nazwą Biuro Sprzedaży Wyrobów Jutowych z siedzibą w Warszawie. W 1925–28 zakład zdobył rynki zbytu na Bałkanach (w Bułgarii, Turcji, Jugosławii) oraz w Rumunii. W 1930–32, w czasie ogólnoświatowego kryzysu gospodarczego, zakład musiał ograniczyć produkcję, a okresami czynny był tylko przez 2–3 dni w tygodniu. Sytuacja poprawiła się w 1934; zakupiono nowe urządzenia, ponadto zmieniono nazwę fabryki na: Przędzalnia i Tkalnia Juty i Lnu „Warta” SA. W drugiej połowie lat 30. tkalnia i przędzalnia były podstawowymi wydziałami produkcyjnymi, obok których istniały również szwalnia worków i sienników oraz wykończalnia sucha wyrobów jutowych i lnianych. Powstały także dwa wydziały pomocnicze: gospodarczy – z magazynami wyrobów gotowych i surowców oraz siłownia – z warsztatami naprawczymi. W 1938 na jednej zmianie pracowało w „Warcie” 1 200 osób. W czasie okupacji niemieckiej w „Warcie” produkowano do czasu całkowitego wyczerpania surowców; wytwarzano również wyroby z papieru i włókien naturalnych, następnie tylko z papieru. W 1943 decyzją władz okupacyjnych wszystkie maszyny włókiennicze zostały usunięte, a fabrykę przejęła niemiecka firma „Hasag”, uruchamiając tam wytwórnię amunicji i korzystając z pracy przymusowej Żydów. Podczas okupacji budynki zakładu zniszczone zostały w 10%, urządzenia produkcyjne i warsztaty w 50%, instalacje – w 80%. W styczniu 1945 w pomieszczeniach „Warty” stacjonowały wojska radzieckie. 1 II 1945 w budynkach zakładu uruchomiono Państwową Fabrykę Amunicji i Narzędzi „Warta”. Do końca 1945 produkcję włókienniczą „Warty” prowadzono tam, gdzie znalazły się usunięte przez Niemców maszyny: w pomieszczeniach fabryki „Union Textile” oraz w dawnej fabryce Brassa. Ilość zatrudnionych w zakładzie wzrastała osiągając w grudniu 1945 653 pracowników. Na początku 1946 zakład odzyskał swe pomieszczenia przy ul. Krakowskiej; przenoszenie maszyn zakończono w 1948. 3 I 1946 fabrykę upaństwowiono, a 10 IX 1946 przemianowana została na Państwową Fabrykę Przemysłu Lniarskiego Nr 8 w Częstochowie. W 1949 wyodrębniono przedsiębiorstwo państwowe: Częstochowskie Zakłady Przemysłu Lniarskiego „Warta”. W 1949–52 zakład wytwarzał tkaniny lniane i jutowe, a od 1952 – tkaniny i worki jutowe oraz przędzę jutową. W kolejnych latach fabrykę modernizowano, sprowadzając nowe maszyny, oddając do użytku nowa przędzalnię (w 1952) oraz budując pomieszczenia warsztatu mechanicznego i urządzenia higieniczno-sanitarne. W 1959 zatrudnionych w „Warcie” było 2 138 osób. Na eksport przeznaczano wówczas 25% produkcji. W 1971 zakład zatrudniał 1 938 osób, w tym 1 326 kobiet. Przy „Warcie” działał klub kulturalno-oświatowy oraz Zakładowe Ognisko Towarzystwa Krzewienia Kultury Fizycznej, 31 XII 1992 „Warta” została postawiona w stan likwidacji. W 1994 maszyny przędzalnicze zostały sprzedane do Indii, a upadłość fabryki nastąpiła we wrześniu 1995. W 1999 zlikwidowano wieżę ciśnień stojącą na terenie dawnych zakładów.

75 lat Częstochowskich Zakładów Przemysłu Lniarskiego „Warta” w Częstochowie, Częstochowa 1971, s. 6–17; – materiały w zbiorach Ośrodka Dokumentacji Dziejów Częstochowy Muzeum Częstochowskiego.