Częstochowski Okręg Przemysłowy (Cz.O.P.)

Częstochowski Okręg Przemysłowy (Cz.O.P.), rozciągał się po obu stronach górnej Warty od Olkusza i Dąbrowy Górniczej po Wieluń. Na obszarze późniejszego Cz.O.P. w XIV w. prowadzono wydobycie rudy i wytop żelaza w dymarkach; pierwsza kuźnica powstała w 1374 (Herburtowska, później zwana Pankowską); w 1577 istniały tu 32 kuźnice, największa w Osinach n. Wartą. W XVI w. zakłady tutejsze przodowały w polskim hutnictwie, zarówno pod względem techniki, jak i organizacji. W początkach XVII w. Mikołaj Wolski stworzył wokół Krzepic duże przedsiębiorstwo hutnicze, którego centrum stanowił wielki piec w Pankach, jeden z pierwszych na ziemiach pol. W końcu XVI i w XVII w. istniało też na tych terenach kilka hut szkła, m.in. założona przez M. Wolskiego. W końcu XVII w. produkcja żelaza i szkła upadła. Ponowny rozwój hutnictwa żelaza nastąpił w II połowie XVIII w.; w 1782 istniało tu już sześć wielkich pieców. W 1800–05 rząd pruski wybudował w Pankach nowy wielki piec, który następnie przez 40 lat był najwydajniejszy w Królestwie Polskim. Dalszy rozwój przypadł na schyłek lat 30. XIX w.; w 1840 działało tu dwanaście wielkich pieców, produkujących blisko 8 tys. ton surówki; w 1833–52 w Żarkach istniała duża wytwórnia maszyn (w 1842 – 214 robotników). W latach 50. XIX w. nastąpił upadek części drobnych zakładów hutniczych, nadal jednak rozwijało się tu górnictwo rud żelaza. W 1868 było czynnych osiem wielkich pieców, produkujących ok. 5 tys. ton surówki; wszystkie zakłady używały paliwa roślinnego, nie wytrzymały jednak konkurencji z hutami Zagłębia Dąbrowskiego; w 1878 wygaszono wielki piec w Mijaczowie (od 1879 istniała tu tylko odlewnia), w 1881 w Pankach, w 1891 w Przystajni, w 1895 w Porębie Mrzygłodzkiej, w 1901 w Starej Kuźnicy i Blachowni. Wygaszenie tych ostatnich wielkich pieców było związane ze zbudowaniem w 1896–1901 w Rakowie k. Częstochowy wielkiej i nowoczesnej huty żelaza (własność Towarzystwo Akcyjne Zakładów Metalowych B. Hantke), zatrudniającej wkrótce ok. 2500 robotników. Huty w Porębie i w Blachowni przekształcono w duże odlewnie (w 1910 w pierwszej pracowało 806 robotników, w drugiej 591). W latach 30. i 40. XIX w. powstał na południe od Częstochowy ośrodek tkactwa bawełnianego (ok. 400 warsztatów w rejonie Kamienicy Polskiej). W 1853 w Żarkach zbudowano przędzalnię bawełny (ponad 300 robotników); w latach 60. znaczenie jej zmalało, a w 1867 stała się własnością Karola Scheiblera. W latach 80. XIX w. w Częstochowie (która stawała się głównym ośrodkiem Cz.O.P. i jej najbliższej okolicy zaczęły powstawać duże przedsiębiorstwa włókiennicze, a wokół nich osady przemysłowe – z czasem dzielnice miasta. W 1883 założono Towarzystwo Akcyjne Częstochowskich Zakładów Jutowych i Konopnych Bracia Goldstein i Oppenheim, przekształcone w 1900 w Częstochowskie Zakłady Wyrobów Włókienniczych Stradom S.A., rozbudowane znacznie w 1922–23. Wzniesione w 1884 zakłady włókiennicze Błeszno (pierwsza w Królestwie Polskim tkalnia juty) w 1889 stały się własnością francuskiej spółki z Roubaix, która zawiązała Towarzystwo Akcyjne La Czenstochovienne (Częstochowianka). W Częstochowie w 1889 uruchomione zakłady wełniane firmy Motte, Meillassoux, Caulliez (przekształconej w 1926 w Union Textile), a w 1896 przędzalnię i tkalnię juty Warta. Licznie powstawały pomniejsze zakł. włókiennicze i odzieżowe, przerabiające len, konopie, jutę, bawełnę i wełnę na pończochy, kapelusze, worki, sznury, pasy transmisyjne do urządzeń fabrycznych itd. W 1883 w Myszkowie podjęła produkcję przędzalnia bawełny należąca do A. Schmelzera. Przed 1914 artykuły włókiennicze z Cz.O.P. znajdowały zbyt na rynku rosyjskim, po I wojnie światowej głównie na Bałkanach. Poza włókienniczymi do większych zakładów przemysłowych, jakie powstawały w 1880–1900 w Częstochowie, należały m.in. farbiarnia W. Brassa, fabryka zapałek, guzików braci Grossman, igieł, wyrobów celuloidowych, odlewnie żelaza (Wulkan, Metalurgia i Bracia Kanczewscy), zakłady wyrobów papierowych i materiałów budowlanych. W 1896 w szybko rozwijającym się Cz.O.P. istniało ok. 140 zakł. przemysłowych, zatrudniających 8,5 tys. robotników; w 1913 było ich już ok. 200 z ponad 24 tys. robotników (ponad 17 tys. w samej Częstochowie); dominowały tu zakłady włókiennicze, zatrudniające ok. 12 tys. robotników (11,5 tys. w samej Częstochowie, np. Częstochowianka ok. 5 tys., Stradom ok. 2 tys. robotników). W Cz.O.P. rozwiało się wydobycie rudy żelaza; szczególny jego wzrost nastąpił w latach 30. XIX w., osiągając ok. 40 tys. ton; później rozpoczął się zastój, trwający aż do końca lat 70.; w tym ostatnim okresie znaczną część wydobycia eksportowano na Śląsk (do 25 tys. ton rocznie). Ponowne ożywienie spowodowało wzrost wydobycia rudy z ok. 30 tys. ton (koniec lat 70.) do ok. 200 tys. ton (1913); przed I wojną światową Cz.O.P. stał się największym rejonem górnictwa rud żelaza na ziemiach polskich; istniała tu największa pol. kopalnia Młynek (ok. 240 robotników, wydobycie ponad 90 tys. ton). W okresie międzywojennym, poza latami wielkiego kryzysu (1930–35), wydobycie to nadal szybko wzrastało, w 1938 wynosząc 734 tys. ton (85% wydobycia rud żelaza w Polsce). Inne gałęzie przemysłu Cz.O.P. skupiały się coraz bardziej w Częstochowie.

Encyklopedia historii gospodarczej Polski do 1945 roku, t. I, E. Kaczyńska, J. Łukasiewicz, Warszawa 1981, s. 131–132.