Cmentarz żydowski

Cmentarz żydowski, znajduje się przy ul. Złotej 245 (wcześniej: Złota 233 i Olsztyńska 113) w dzielnicy → Zawodzie-Dąbie. Utworzony w 1799, był własnością częstochowskiej gminy żydowskiej, ale zarządzało nim bractwo pogrzebowe → Chewra Kadisza. Sytuacja ta trwała, z niewielkimi zmianami, do października 1939. Utworzono wówczas → Radę Starszych (Judenrat), która na polecenie Niemców przejęła wszelkie agendy gminy, także cmentarz; powstała wtedy sekcja cmentarna Rady. Pracowali w niej członkowie Chewra Kadisza (m.in. Szmul Miska). Stróżem cmentarza od lat 30. XX w. był Polak Jan Szeferski, który podczas okupacji współpracował z policją niemiecką. W sierpniu 1942 władze niemieckie zarządziły wstrzymanie rejestracji aktów stanu cywilnego (także aktów zgonu). Podczas → likwidacji → getta częstochowskiego jesienią 1942 zamordowanych grzebano tylko w → grobach masowych przy ulicy Kawiej. W 1943 na terenie cmentarza policja niemiecka dokonywała indywidualnych i zbiorowych egzekucji Żydów, a także Polaków udzielających im pomocy. W 1943 na terenie cmentarza na polecenie Niemców odrywano co cenniejsze płyty kamienne i niszczono groby. W 1944 demontowano całe nagrobki kamienne na budowę umocnień frontowych. Na wniosek niemieckiego starosty (Stadthauptmanna) z 19 XI 1943 miasto przejęło cmentarz (8 ha 5082 m2). Po wojnie opiekę (faktyczną, lecz nie formalną) nad cmentarzem przejął Okręgowy Komitet Żydowski w Częstochowie. 18 VII 1952 prezydium Wojewódzkiej Rady Narodowej w Katowicach zadecydowało o wywłaszczeniu całości cmentarza i „faktycznie, lecz bez niezbędnych formalności” przekazało Hucie im. B. Bieruta, ale ta przejęła tylko 2,5 ha – część najnowszą, prawdopodobnie zajętą tylko w niewielkim stopniu przez pochówki. Szczątki z likwidowanych grobów przeniesiono na teren cmentarza. 10 VI 1958 Sąd Powiatowy w Częstochowie po rozpoznaniu wniosku Żydowskiej Kongregacji Wyznaniowej w Częstochowie (reprezentowanej przez adwokata → Alfreda Kromołowskiego) przywrócił wpis o własności działek objętych hipoteką. W połowie lat 60. XX w. dostęp do cmentarza był utrudniony, lecz pochówki trwały do października 1970. Wtedy to zamknięto cmentarz. Do likwidacji i przeniesienia cmentarza nie doszło z powodu wstrzymania rozbudowy Huty. Skarb Państwa nie przejął cmentarza na własność. W 1986 cmentarz wpisano do rejestru zabytków (pod numerem 397/86). W 1988 Huta wystąpiła o decyzję o wygaśnięciu prawa zarządu tą nieruchomością. W tym czasie trwały już rozmowy z Arie Edelistem z Fundacji Odbudowy Cmentarza Żydowskiego o ratowaniu nekropolii. W 1989 Huta wykonała projekt dojścia i drogi dojazdowej oraz parkingu na 3–4 samochody, a Urząd Miasta Częstochowy sfinansował ich realizację. W 1989–90 → Huta „Częstochowa” kosztem 529 mln zł wykonała karczowanie drzew (w pasie ok. 20 m wzdłuż alejki głównej), wzniosła ogrodzenie murowane od strony frontowej (długości 350 m) oraz część murowaną bramy głównej. W 1991 Huta wspólnie z Fundacją Ochrony Zabytków i Pomocy Artystom wykonała podbudowę pod główną alejkę żwirową. 3 III 2001 Gmina Wyznaniowa Żydowska w Katowicach wystąpiła do Komisji Regulacyjnej do spraw Gmin Wyznaniowych Żydowskich o przejęcie częstochowskiego cmentarza, mimo to nie przejęła go i kirkut nie ma obecnie gospodarza.

Tak zwany Stary Cmentarz (nazwa ta funkcjonowała w 1918-39) to najstarsza, zachodnia część zakupiona już w 1799 (o obszarze blisko 2,5 ha). Osią tego cmentarza była główna aleja (jej obecny odcinek od bramy do zakrętu). Wejście na cmentarz mieściło się prawdopodobnie od strony wschodniej. Tu po prawej stronie od ówczesnej bramy stał dom przedpogrzebowy. Teren ten w 1894 był już niemal wykorzystany. Chciano zamknąć cmentarz i przenieść nekropolię bliżej miasta, lecz rabin → Nachum Asz zdecydował o pozostawieniu cmentarza i dokupieniu nowego kawałka gruntu. Miał on kształt prostokąta, którego dłuższe boki przebiegały na osi wschód – zachód. W 1896 odbyło się rozszerzenie cmentarza w kierunku wschodnim. Także od wschodniego krańca rozpoczęto pochówki. Ta część cmentarza wypełniła się już na początku I wojny światowej. W 1916 Herszlik Imich i Berta Rotszyld podarowali grunty przylegające do cmentarza od południa. Między drugą i trzecią działką przebiegała główna aleja cmentarza. W połowie lat 30. dokupiono 2,5 ha ziemi. Układ przestrzenny jest czytelny dla nowszych części cmentarza. Podstawą układu są trzy podwójne rzędy grobów przebiegające z północy na południe. Takie moduły są oddzielone alejkami. Poprzeczne alejki dzielą rzędy na mniejsze odcinki. Do grobów prowadzą węższe ścieżki. Prawdopodobnie od początku cmentarz był otoczony murem (wymagały tego przepisy porządkowe). Za każdym razem włączano w obręb murów kolejne nabytki ziemi, np. 4 VII 1921 po uroczystym poświęceniu nowej części położono także fundament pod nowy mur. Poza obrębem muru mogła znajdować się tylko najnowsza, wschodnia część kirkutu. Niemcy w końcowym okresie wojny częściowo zburzyli mur. W 1945 częstochowski Okręgowy Komitet Żydowski odbudował cały mur i bramę od ulicy Złotej. Od strony wschodniej w murze mieściła się tylko niewielka brama gospodarcza. Część grobów to macewy – pionowe płyty kamienne wkopywane w grób. Z czasem powstały groby z obmurowaniem ceglanym lub kamiennym. Macewę przymocowywano do ramy lub kamiennego bloku. Oprócz głównej tablicy czasem montowano mniejszą, z uproszczoną inskrypcją. Czasem nagrobki stylizowano np. na groby skalne, czy na kształt drzewa z obciętymi konarami. Wiele nagrobków to aedicule – kompozycje z dwu filarów, kolumn lub pilastrów podtrzymujących belkowanie, z frontonem. Jeden z grobów ma formę baldachimu na czterech kolumnach. Jego tablica inskrypcyjna miała formę rozłożonej kamiennej książki. Kamienne księgi na takiejże podstawie w formie sekretarzyka były także samodzielną formą nagrobków. Liczne są obeliski na cokołach. W tej roli umieszczano także kolumny, zwykle ułamane (symbolizujące śmierć). Betonowe nagrobki poziome pojawiły się po wojnie, kiedy zabrakło żydowskich kamieniarzy. Część grobów wojennych ma formę pomnika. Wyróżnia się tu zwłaszcza grób ofiar z 4 I 1943. Przy nim odbywały się po wojnie i obecnie odbywają się uroczystości rocznicowe. W naczółkach macew często umieszczano symbol charakteryzujący osobę zmarłą (świecznik u kobiet, modlitewnik u pobożnego, księgi u uczonego talmudysty). Czasem była to sekwencja symboli. Istniały też groby ziemne opatrzone drewnianymi tabliczkami. W latach 80. XX w. widoczne były jeszcze ich zarysy, obecnie zatarte. Inskrypcje hebrajskie początkowo zawierały tylko imiona zmarłego i imię ojca. W latach 40. XIX w. pojawiły się nazwiska. Napisy polskie (alfabetem łacińskim) pojawiły się w końcu lat 40 XIX w. Wyznawcy haskali (oświecenia żydowskiego) czasem umieszczali także napisy w języku niemieckim. Dwa groby zawierają napisy rosyjskojęzyczne. Język jidysz pojawił się w inskrypcjach w latach 20. XX w. Księgi cmentarne, prowadzone przez Chewra Kadisza, zostały zniszczone prawdopodobnie podczas okupacji. Księgi powojenne zaginęły w nieznanym czasie i okolicznościach. Dlatego w listopadzie 1970 rozpoczęła pracę częstochowska Grupa Terenowa Państwowego Przedsiębiorstwa Geodezyjnego w Warszawie, która sporządziła plan. Na każdym grobie namalowano jego numer, a geodeta Jan Wojciechowski spisał wszystkie inskrypcje w języku polskim. Kartę cmentarza sporządziło w 1985 Biuro Badań i Dokumentacji Zabytków w Częstochowie. W tr. dokonano spisu. Wykonano 16 dużych i 99 małych kart z czarno-białymi fotografiami. Spis objął niewielką część nagrobków i nie był kontynuowany. Zawierał błędy w odczytaniu imion nazwisk i dat. W 1997 Beniamin Yaari-Wald kierował pracami 200-osobowego zespołu złożonego z izraelskiej młodzieży, wspieranej przez polskich wolontariuszy. Owocem tych prac było powielane wydawnictwo „Cmentarz żydowski w Częstochowie”. Istnieje także wersja internetowa The Jewish Cemetery of Czestochowa. Spisano 2804 groby. Inwentaryzacja była obciążona ogromną liczbą błędów, dlatego identyfikacja i odnalezienie grobu są w wielu wypadkach niemożliwe. W 2006 Wiesław Paszkowski z Muzeum Częstochowskiego rozpoczął weryfikację inwentaryzacji Yaariego, konfrontując z planem i spisem z 1970. Prowadził także badana na terenie cmentarza. Efektem była książka Cmentarz żydowski w Częstochowie, t. 1 (Częstochowa 2012). W 2008 rozpoczęła badania na terenie cmentarza grupa izraelska, kierowana przed Dinę Winer. Badania zakończono w 2018; efektem tychże działań jest inwentaryzacja dostępna na stronie www.gidonim.com. Na cmentarzu znajdują się groby o szczególnym znaczeniu: cadyków → Pinkusa Mendla Lajzera Justmana i Wigdora Szapiro (ekshumowany w 1971), rabinów Icchaka Rabinowicza, Bencjona Oliwensteina (ekshumowany w 2018), → Nachuma Asza, grób ofiar zajść antyżydowskich z 27 V 1919. Po 1945 wykonano groby wojenne, są to: masowy grób żydowskiej inteligencji (127 osób zamordowanych przez Niemców 20 III 1943), grób sześciu partyzantów (poległych 19 III 1943), bratnia mogiła z pomnikiem upamiętniająca ok. 500 żydowskich robotników z zakładów → Hasag Peltzery i magazynów policyjnych przy ul. Garibaldiego oraz kilkudziesięciu policjantów żydowskich z rodzinami zamordowanych 20 VII 1943, pomnik członków → Żydowskiej Organizacji Bojowej (ŻOB) oraz 25 innych Żydów zamordowanych w ramach odwetu, zbiorowa mogiła członków ŻOB (poległych 26 VI 1943 w bunkrze na terenie getta), grób poległych w akcji na Ostbahn (bojowników żydowskich, którzy zginęli w ataku na niemiecki pociąg wojskowy 22 IV 1943 oraz żydowskich robotników kolejowych zamordowanych tegoż dnia przez Niemców w akcie zemsty). Liczba pochówków na cmentarzu szacowana jest na 15 tys., zachowało się ok. 4 tys. grobów kamiennych z napisami.

Katalog zabytków sztuki, Miasto Częstochowa, pod red. Z. Rozanow i E. Smulikowskiej, Warszawa 1995: cz. 1, Stare i nowe miasto, Częstochówka i przedmieścia, opracowanie autorskie Z. Rozanow i E. Smulikowska, s. 126; Wiesław Paszkowski, Cmentarz żydowski w Częstochowie, t. 1, Częstochowa 2012; – „Częstochower Cajtung” 1929, nr 46, s. 4; – Dokumentacja cmentarza w archiwum częstochowskiej delegatury Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Katowicach; dokumentacja w Urzędzie m. Częstochowy (kopie i odpisy dokumentów z księgi hipotecznej rep. Hip. 487)