Cmentarz św. Rocha

Cmentarz św. Rocha, założony w 1641 we wsi Częstochówka przy trakcie na Kłobuck (obecnie u zbiegu ul. św. Rocha i Jadwigi). Inicjatorem jego utworzenia był prowincjał zakonu oo. paulinów → Andrzej Gołdonowski. Wydaje się, że głównym powodem jego powstania był pochówek osób zmarłych w wyniku epidemii. Może o tym świadczyć usytuowanie cmentarza poza obszarem miasta, a także patroni pod wezwaniem których funkcjonował – św. Roch, Sebastian i Rozalia, którzy mieli chronić wiernych przed chorobami. Fatalne w skutkach epidemie łączyły się z ruchem pielgrzymkowym na Jasną Górę. Jego dzieje przez długie lata łączyły się z klasztorem jasnogórskim. W 1737 staraniem o. Pafnucego Ołbińskiego cmentarz powiększono, a w 1767 z inicjatywy o. Błażeja Sośnickiego obwiedziono murem. W 1771 ogrodzenie zostało zdewastowane przez żołnierzy rosyjskich, którzy oblegali konfederatów barskich broniących się na Jasnej Górze. Około 1795 cmentarz ogrodzono nowym murem – od strony zachodniej (obecnie ul. św. Jadwigi) kamiennym, tynkowanym, z bramą cmentarną z półkolistą otwartą arkadą, nakrytą dwuspadowym daszkiem. Od strony ul. św. Rocha postawiono później mur ceglany. W 1898 z części → cmentarza ewangelicko-augsburskiego (przylegającego do cmentarza św. Rocha) i fragmentu terenu nekropolii katolickiej (był to teren, na którym w XVIII w. znajdował się cmentarz choleryczny) utworzono cmentarz prawosławny, przeznaczony na pochówki żołnierzy miejscowego garnizonu. W 1919 przystąpiono do likwidacji prawosławnego cmentarza wojskowego. Władze miasta zwróciły większość terenów zabranych pod ten cmentarz parafii pw. św. Barbary (której podlegał cmentarz św. Rocha). Obecnie po prawosławnych pochówkach na cmentarzu św. Rocha pozostały w sektorze 32: potężnych rozmiarów pomnik (pierwotnie zwieńczony krzyżem prawosławnym) poświęcony oficerom i żołnierzom Częstochowskiej Brygady Straży Granicznej oraz urzędnikom i kasjerowi urzędu celnego w Herbach, którzy zginęli podczas zamachu 28 VII 1906 na pociąg pocztowy pod Herbami (→ akcja herbska) oraz nagrobek z czarnego granitu zwieńczony żelaznym, ażurowym, prawosławnym krzyżem na mogile korneta Michaiła Muljawa. Do 1891 cmentarz i → kościół pw. św. Rocha i Sebastiana były pod opieką ojców paulinów. Od tr., po utworzeniu parafii przy → kościele pw. św. Barbary, nekropolia i kościół św. Rocha podlegały tejże parafii. W czasie I wojny światowej 27 II 1915 niemiecki komendant miasta Częstochowy zawiadomił zarząd cmentarza, że część cmentarza została objęta aresztem i przeznaczona na pochówki żołnierzy niemieckich. Cmentarz był kilkakrotnie powiększany. Od 1969, kiedy to funkcję zarządcy cmentarza objął ks. Dionizy Jackowski, cmentarz dwukrotnie rozszerzono w kierunku zachodnim. Na terenie cmentarza znajdują się mogiły zbiorowe żołnierzy: → kwatera powstańców śląskich i kwatera wojenna żołnierzy niemieckich, austriackich i rosyjskich poległych i zmarłych w 1914–18. Pochowano tutaj 1281 żołnierzy (zidentyfikowano 149 osób). W 1996–97 przeprowadzony został remont kwatery. Wyróżniają się groby uczestników powstania styczniowego 1863–1864 znajdujące się w różnych częściach cmentarza; w stulecie tego zrywu narodowego niektóre z nich oznaczono tabliczkami metalowymi z napisem Pro Patria, datą 1863 i biało-czerwoną ukośną przepaską. Pomimo, że cmentarz pochodzi z I połowy XVII w. i od 1739 znajdowały się na nim grobowce murowane, to najstarsze zachowane nagrobki datowane są na połowę XIX w. Usytuowane są one w kwaterach sąsiadujących z kościołem. W tej części cmentarza można odnaleźć także kilkadziesiąt nagrobków z II połowy XIX w. (najwięcej z lat 70., 80. i 90.) oraz z początków XX w. Ze względu na wartość artystyczną i architektoniczną jednym z najcenniejszych obiektów jest (znajdujący się w sektorze 19, rząd 1, grób nr 1) trójpoziomowy grobowiec Wiktorii ze Szląskowskich Rejman (zm. 1897), matki przeora paulinów → Euzebiusza Rejmana. Wykonany przez częstochowskiego rzeźbiarza → Józefa Baltazara Proszowskiego, posiada formę budowli z głazów, z grobowcem na szczycie, z postacią zmarłej kroczącej kamienistą ścieżką. Przy płycie grobowca (zwieńczonego niegdyś figurą Chrystusa Zmartwychwstałego) znajduje się siedzący anioł z trąbą. W tym samym sektorze, na grobie Hugona Szpigla (zm. 1901), ustawiony jest pomnik z piaskowca w formie obelisku zwieńczonego głową Chrystusa. Z podstawy cokołu wyłania się para modlitewnie złożonych rąk. Z kolei na grobie Cecylii Zawady (w sektorze 14, rząd A, grób nr 6) znajduje się, odlana w brązie, plakieta portretowa wykonana przez częstochowskiego rzeźbiarza → Stefana Policińskiego. Ciekawą późnoklasycystyczną architekturą i zdobieniami w formie wazonów i girland z liści laurowych, wyróżnia się grobowiec → Leopolda Mężnickiego i jego żony Barbary, usytuowany w pobliżu kościoła w sektorze 7, rząd 2, grób nr 10. Spośród licznie obecnych na cmentarzu przedstawień żałobnic, wyróżnia się postać kobiety z opuszczoną głową i złożonymi rękoma, stojącej pod krzyżem; figura ta znajduje się na grobowcu (z ok. 1894) Fijałkowskich i Ściubileckich (w sektorze 1, rząd 18, grób nr 6). W 1641–42 z fundacji prowincjała A. Gołdonowskiego wzniesiono na cmentarzu kaplicę murowaną, kopułową. Poważnie uszkodzono ją w 1655 podczas → oblężenia Jasnej Góry przez Szwedów. Na jej miejscu zbudowano (obecnie istniejący) kościół pw. śś. Rocha i Sebastiana. Po 2000 kilka zabytkowych nagrobków zostało gruntownie odrestaurowanych z funduszów zebranych podczas kwest organizowanych corocznie 1 listopada przez Społeczny Komitet Opieki nad Zabytkami Cmentarzy Częstochowskich.

Cmentarz św. Rocha w Częstochowie. Przewodnik biograficzny, pod red. J. Sętowskiego, Częstochowa 2012, s. 9, 10, 11, 12; Katalog zabytków sztuki, Miasto Częstochowa, pod red. Z. Rozanow i E. Smulikowskiej, Warszawa 1995: cz. 1, Stare i nowe miasto, Częstochówka i przedmieścia, opracowanie autorskie Z. Rozanow i E. Smulikowska, s. 33, 34; Juliusz Sętowski, Miejsca pochówków osób wyznania prawosławnego, „Rocznik Muzeum Częstochowskiego”, 2011, t. 11, s. 199.