Chrześcijańska Demokracja (Chadecja, ChD)

Chrześcijańska Demokracja (Chadecja, ChD), katolicka partia polityczna, założona 7–8 IX 1919 w Krakowie w wyniku połączenia działającego w Galicji Chrześcijańsko-Narodowego Stronnictwa Robotniczego i funkcjonującej w byłym Królestwie Polskim Chrześcijańskiej Demokracji. 24–25 V 1920 na zjeździe w Warszawie stronnictwo połączyło się z wielkopolskim Chrześcijańsko-Narodowym Stronnictwem Robotniczym, tworząc ogólnopolskie Chrześcijańskie Narodowe Stronnictwo Pracy – Chrześcijańska Demokracja (od 1925 działało ponownie jako Polskie Stronnictwo Chrześcijańskiej Demokracji). Chadecja podkreślała rolę religii katolickiej jako siły twórczej, kulturowej i cywilizacyjnej. Akcentowała silnie rolę rodziny jako podstawy życia społecznego, opowiadała się za szkołami wyznaniowymi. Głosiła ewolucyjną przemianę ustroju kapitalistycznego w chrześcijańsko-społeczny przez rozwój korporacjonizmu, co miało umożliwić robotnikom stanie się współwłaścicielami fabryk na podstawie akcjonariatu pracy. ChD postulowała reformę rolną, upowszechnienie oświaty i kultury rolnej na wsi. W sprawach ustroju państwa Chadecja stała na stanowisku republiki demokratycznej z silną władzą centralną oraz prezydentem – Polakiem i katolikiem. W Częstochowie, w formie politycznej Chrześcijańska Demokracja pokazała się w lutym 1921 pod nazwą Chrześcijańsko-Narodowego Stronnictwa Pracy. Powołano zarząd powiatowy; prezesem został Stanisław Gawroński, wiceprezesem → Wiktor Stanios, członkiem zarządu powiatowego m.in. Aleksander Klatow – prezes Chrześcijańskich Związków Zawodowych (ChZZ). Częstochowska organizacja ChD nie była liczna. Największy rozwój osiągnięto w 1926–30, częstochowska Chadecja liczyła wówczas około 500 osób, działających w ośmiu kołach; w 1927 funkcjonowały koła: św. Barbary, Częstochówka, Śródmieście I, Śródmieście II, Warszawska-Kule, Zawodzie-Sachalin, Kucelin, Ostatni Grosz. W 1936 liczyła 200 osób. Dzięki zaangażowaniu lidera częstochowskiej ChD → Zygmunta Cardiniego zintensyfikowano pracę wewnątrzpartyjną i szkoleniowo-propagandową. Cardini zapoczątkował tworzenie bojówek chadeckich; kierowano je do ochrony wieców ulicznych i do różnorodnych akcji w fabrykach. Organizacja częstochowska ChD zacieśniała współpracę z chadecją górnośląską. Udział w akcjach masowych i działalność charytatywna przysparzały partii nowych zwolenników. Wobec zaniku działalności Narodowej Demokracji, na początku 1927 ChD stała się najpoważniejszą konkurentką lewicowych partii robotniczych. Doszło jednak do konfliktów między ChD a → Stronnictwem Narodowym (istniejącym od 1928), które na początku lat 30. przejmowało byłych zwolenników Chrześcijańskiej Demokracji; stosowano terror – w kwietniu 1934 zabito jednego z działaczy chadeckich, co sparaliżowało pracę Chadecji w Częstochowie do końca tr. Chadecję w Częstochowie wzmocnił rozwój ChZZ; w 1928 związki te skupiały ok. 2800 członków, w 1934 – ponad 5000. Czołowymi działaczami ChD byli: → Dominik Braksator, → Jan Sołdrowski, W. Stanios, Piotr Dziubek, → Jan Ściegienny, Jan Pluta, Z. Cardini (członek zarządu powiatowego ChD), → Roman Trawiński, → Zygmunt Lubczyński, → Stanisław Szwedowski.

Encyklopedia historii Drugiej Rzeczypospolitej 1918–1939, Warszawa 1999, s. 318; – Tomasz Mielczarek, „Życie polityczne robotników częstochowskich 1918–1939”, Warszawa 1988, s. 156, 157, 220, 283 (maszynopis w zbiorach Biblioteki Publicznej w Częstochowie); Franciszek Sobalski, Związki zawodowe, stowarzyszenia i organizacje społeczne w Częstochowie i dawnym powiecie częstochowskim w 1921 roku (materiały źródłowe), „Rocznik Muzeum Okręgowego w Częstochowie”, Historia, 1989, z. 22, s. 125; – „Goniec Częstochowski” 1927, nr 225, s. 4; – materiały w zbiorach Ośrodka Dokumentacji Dziejów Częstochowy Muzeum Częstochowskiego.