Areszt Śledczy

Areszt Śledczy, placówka penitencjarna usytuowana w dzielnicy → Zawodzie przy ul. Mirowskiej 22; przeznaczona dla tymczasowo aresztowanych mężczyzn pozostających do dyspozycji: Sądu Okręgowego w Częstochowie, Sądu Rejonowego w Częstochowie, Prokuratury Okręgowej w Częstochowie, Prokuratury Rejonowej w Częstochowie. Ponadto, w areszcie przebywają skazani zatrudnieni przy pracach porządkowych i pomocniczych, skazani oczekujący na skierowanie do odpowiednich typów i rodzajów zakładów karnych oraz skazani, skierowani do jednostki w związku z udziałem w czynnościach procesowych. Pojemność aresztu wynosi 246 miejsc zakwaterowania. Składa się on z dwóch połączonych ze sobą dwupiętrowych pawilonów – administracyjnego i penitencjarnego, położonych na planie litery L oraz wolno stojących budynków: wartowni, garaży, magazynów, poczekalni dla odwiedzających i świetlicy dla funkcjonariuszy. Główny, parterowy budynek administracyjno-penitencjarny oddziału zewnętrznego położony jest na planie litery T. Placówka otwarta została w 1931, kiedy jako Więzienie Państwowe zastąpiła areszt, tzw. → odwach koło → Ratusza. Ulokowano ją w przystosowanych do celów penitencjarnych budynkach u zbiegu ulic Olsztyńskiej i Mirowskiej, udostępnionych przez elektrownię (przebudowy dokonano w oparciu o plany opracowane przez → inż. Erwina Wieczorka). Ogólny koszt prac budowlanych wyniósł 625000 zł. W uroczystości poświęcenia nowoczesnego gmachu wzięli udział przedstawiciele władz państwowych, policji i członkowie Towarzystwa Opieki nad Więźniami → „Patronat”. W okresie przed II wojną światową średnie zaludnienie jednostki wynosiło 450–500 więźniów. Dzieliła się ona na oddział męski (40 cel) i kobiecy osiem cel). Prowadzono tam działania na rzecz aktywizacji więźniów. W 1932 pod kierownictwem członkini personelu więzienia p. Mackiewiczowej i przy udziale kilku aresztantek założono hodowlę jedwabników i planowano uruchomienie warsztatów jedwabniczych. Od 1934 działała szkoła więzienna, zorganizowana przez → Związek Nauczycielstwa Polskiego i prowadzona przez nauczycielkę gimnazjum Cecylię Jakubowską. Szkoła prowadziła zajęcia w ramach czterech grup, w tym jednej grupy kobiet; małoletni uczęszczali na osobne lekcje. Grupy liczyły 20–36 uczniów. Do września 1939 w więzieniu znajdowała się bogata biblioteka, ufundowana z ofiar społeczeństwa. W chwili wybuchu II wojny światowej w więzieniu tym przebywali skazani odbywający krótkoterminowe kary oraz aresztowani posiadający zarzuty natury kryminalnej, innych wywieziono w głąb kraju. Po opuszczeniu kompleksu więzienia przez funkcjonariuszy Straży Więziennej, dozór nad placówką przejęli członkowie nieuzbrojonej Straży Obywatelskiej. Wobec niepokojów wśród więźniów, a następnie otwartego buntu osadzonych, 2 IX 1939 komendant → Straży Obywatelskiej zdecydował o wypuszczeniu ich i wypłaceniu niektórym zasiłku na powrót do domu. Dzień po wkroczeniu wojsk niemieckich do Częstochowy – 4 września, w zabudowaniach więzienia zorganizowano Niemiecki Zakład Karny (Deutsche Strafanstalt). Tego dnia, w czasie → „krwawego poniedziałku” więzienie zapełniono aresztowanymi mieszkańcami Częstochowy. Straż w zakładzie pełnili funkcjonariusze Policji Ochronnej (Schutzpolizei) z Opola. 18 XI 1939 powrócili pod przymusem do pracy w więzieniu na Zawodziu strażnicy narodowości polskiej (poza oddziałem dla więźniów politycznych). W czasie okupacji w zakładzie tym znajdował się oddział męski, w którym odbywali kary do lat trzech skazani przez Sąd Specjalny w Częstochowie (Sondergericht Tschenstochau), i od 1 VIII 1942 oddział kobiecy, gdzie przekazano więźniarki z dystryktu Radom, skazane na karę ponad sześć miesięcy. Od 22 VII 1943 osadzano tam kobiety skazane na długoterminowe kary przez Sąd Specjalny w Częstochowie i Kielcach. Na przełomie 1942 i 1943 utworzono oddział III dla więźniów Gestapo. W zakładzie karnym na Zawodziu więziono Polaków, Żydów, Romów, a także Francuzów i Niemców. Zamykano tam członków ruchu oporu, osoby pomagające Żydom, komunistów, ludzi, którzy nielegalnie przekroczyli granicę, opuścili teren getta lub naruszyli godzinę policyjną, słuchaczy radia, prowadzących nielegalny handel lub ubój i innych. W jednym z miesięcy 1941 liczba osadzonych osiągnęła 1958. Więźniów wysyłano stamtąd do obozów koncentracyjnych, innych więzień oraz na egzekucje. Rozstrzeliwano i wieszano ich także na terenie jednostki. Od kwietnia 1942 do marca 1944 w ramach działalności Polskiego Komitetu Opiekuńczego prowadzono akcję dożywiania więźniów z Zawodzia. 4 X 1942 żołnierze Armii Krajowej, przy udziale strażników więziennych – Polaków, przeprowadzili udaną akcję uwolnienia z tego więzienia ppłk. Stanisława Mireckiego „Butryma”, kierownika inspektoratu częstochowskiego AK. 17 I 1945 nad ranem, po ucieczce niemieckiej załogi, osadzeni w więzieniu na Zawodziu wydostali się z cel i opuścili teren placówki. Pod zwierzchnictwem władz komunistycznych w jednostce tej przetrzymywano żołnierzy niepodległościowego podziemia, byłych pracowników Gestapo, polskich policjantów oraz więźniów kryminalnych i gospodarczych. W czerwcu 1945 żołnierze → organizacji „Nie” przeprowadzili nieudaną akcję, mającą na celu uwolnienie z więzienia członków AK. Po wojnie przy areszcie na Zawodziu utworzono oddziały zewnętrzne w Wąsoszu Górnym i Herbach. W 1990 oddział w Herbach stał się samodzielnym zakładem karnym.

Andrzej Wiktor Gała, 50 lat niepodległościowych działań zbrojnych na ziemi częstochowskiej. 1906–1956. Szkice i dokumenty, t. I, Częstochowa 1999, s. 147; – Czesław Gurtman, Armia Krajowa w Częstochowie i okolicy walczy. Wspomnienia, Częstochowa 1996, s. 126, 136; – Bolesław Kurkowski, Z krwawych dni Częstochowy. Wspomnienia o zbrodni Wehrmachtu z 4 września 1939, Częstochowa 2009, s. 23, 24; – Stanisław Nowak, Samorząd m. Częstochowy w latach 1916–1931. Z moich wspomnień. Część III, Częstochowa 1994, s. 263; – Jan Pietrzykowski, Więzienie hitlerowskie „Zawodzie” w Częstochowie, [w:] Więzienia hitlerowskie na Śląsku, w Zagłębiu Dąbrowskim i w Częstochowie 1939–1945, red. A. Szefer, Katowice 1983, s. 210, 211, 223, 246, 247, 249, 250; tenże, Wspomnienia więźnia okresu stalinowskiego, „Almanach Częstochowy” 1992, s. 48, 49, 51; – Obozy hitlerowskie na ziemiach polskich 1939–1945. Informator encyklopedyczny, Warszawa 1979, s. 147, 148; – Stanisław Rybicki, Pod znakiem lwa i kruka. Fragmenty wspomnień z lat okupacji, Warszawa 1990, s. 260, 261; – Żydzi częstochowianie. Współistnienie–Holocaust–pamięć, Częstochowa 2004; – „Gazeta Częstochowska” (dodatek „Nad Wartą”) 1970, nr 2, s. 5; „Głos Narodu” 1945, nr 85, s. 2, 3; – materiały w zbiorach Ośrodka Dokumentacji Dziejów Częstochowy Muzeum Częstochowskiego.