Aleja 12 – dom Wolbergów

Aleja 12 – dom Wolbergów, budynek stojący w tym miejscu był od XIX w. kojarzony z przybytkiem kultury. Działały tu teatry, kina, występowały orkiestry. Niektórzy z częstochowian pamiętają seanse filmowe, które odbywały się (do roku 1963) w kinie „Tęcza”.

Gmach został zbudowany w latach 40. XIX w. (przed rokiem 1848) przy I Alei 12 (na podwójnej działce) dla rodziny Wolbergów. Mieszkali tu bracia Herman i Paweł (1834–1906) Wolbergowie, przemysłowcy, którzy od 1872 prowadzili wytwórnię pierścionków rogowych oraz fabryczkę ram owalnych. W 1876 Paweł był współorganizatorem, później członkiem zarządu miejscowej Straży Ogniowej Ochotniczej. Później budynkiem zawiadywał syn Pawła – Aleksander (1869–1946), doktor chemii, współwłaściciel Częstochowskiej Fabryki Farb „Zawodzie”. Od 1909 był członkiem zarządu Towarzystwa Muzyczno-Literackiego Lira.

Budynek był pierwotnie dwupiętrowy, późnoklasycystyczny w formie (pod gzymsem dachowym biegł charakterystyczny fryz z motywem tryglifu i rozety (które zlikwidowano 1957). Front kamienicy wraz z oficynami i ogrodem tworzyły placówkę handlowo-usługowo-kulturalną. Znajdowała się tu sala resursy miejskiej; w latach 70 XIX w. w resursie organizowano zabawy taneczne, maskarady, koncerty, m.in. w 1882 występowała primadonna teatru warszawskiego Bronisława Dowiakowska. W latach 1881–1904 działała w budynku drukarnia Macieja Stochelskiego. Od przełomu wieków XIX i XX był tu Hotel „Europejski”, a w latach 20. żydowski dom ślubów. Od początku XX w. znajdowały się tu sklepy; w przyziemiu, od frontu usytuowane były: sklep firmowy fabryki włókienniczej „La Czenstochovienne” (prowadzony przez Kazimierza Lechowskiego), magazyn towarów bławatnych „Manufaktura” H. A. Librowicza, skład futer i kapeluszy Szymona Krauskopffa, a w czasie I wojny światowej sklep nr 2 Deputacji Żywnościowej. Od początków lat 30. działał tu żydowski Bank Rzemieślniczy Spółdzielczy. Do 1934 przy I Alei 12 swoje siedziby miały stowarzyszenia żydowskie: Legion im. pułkownika Berka Joselewicza oraz Związek Żydów Uczestników Walk o Niepodległość Polski.

Od II połowy XIX w. na podwórzu funkcjonował (założony przez Pawła Wolberga) tzw. ogródek „Apollo” (zwany też ogrodem Wolbergów), później restauracja „Apollo”; odbywały się tu koncerty (m.in. orkiestry włościańskiej Karola Namysłowskiego oraz orkiestry miejscowego Towarzystwa Muzyczno-Literackiego „Lira”), także przedstawienia teatralne i kabaretowe, festyny. Od końca XIX w. w ogrodzie Wolbergów działał Instytut Wód Mineralnych Ignacego Tomczyka (Instytut posiadał wanny i prysznice służące do kąpieli mineralnych). W 1915 z inicjatywy Aleksandra Wolberga i jego żony Zofii na podwórzu budynku wzniesiono drewniany teatr „Apollo” (od 1916 nosił nazwę „Palais de Glace); oprócz przedstawień teatralnych, występów kabaretowych, koncertów organizowano tu również pokazy gimnastyczne. W maju 1919 dyrekcja Teatru „Paryskiego” na terenie posesji uruchomiła na sezon letni kinoteatr „Polonia”. W 1924–33 funkcjonował tu kinoteatr „Nowości”. W 1933 lokal kinowy wydzierżawili pionierzy częstochowskiego kina – bracia Władysław i Antoni Krzemińscy. Przebudowali go (obmurowali z zewnątrz, dokonali też inwestycji wewnątrz – na widowni i w holu). Z czasem w kinie, które otrzymało nazwę „Eden” zamontowano najnowocześniejsze projektory. Odbywały się tu również odczyty i wystawy. W czasie okupacji hitlerowskiej 1939–45 kino stało się placówką niemiecką. Po II wojnie światowej, od 1945 do 1963 działało tu kino „Tęcza”. W 1957 przeprowadzono gruntowny remont budynku; w jego wyniku doszło do zniszczenia szeregu elementów architektonicznych i w efekcie do zatarcia cech stylowych frontu gmachu. W 1992 kamienica została całkowicie zburzona, a na jej miejscu wzniesiono nowy, o innych proporcjach budynek (stało się tak, pomimo tego, że właściciele zostali zobowiązani przez konserwatora zabytków do jego odbudowy w dawnym kształcie). Od tej chwili nowy budynek zaczął służyć celom handlowym.

Juliusz Braun, Częstochowa. Urbanistyka i architektura, Warszawa 1979, s. 54; Zbigniew Jakubowski, Częstochowskie opowieści o mieście, ludziach, wydarzeniach, Częstochowa 1993, s. 38–44; Spacerownik po Częstochowie, red. Joanna Skiba (b.m.r.w), s. 14; – Przewodnik po Wystawie Przemysłu i Rolnictwa w Częstochowie 1909 r., Częstochowa 1909, s. 113; Feliks Romanowski, Przewodnik po Częstochowie dla pątników i turystów, Kraków 1893, s. 95; – „Goniec Częstochowski” 1916, nr 164, s. 4, nr 258, s. 3, 1922, nr 29, s. 4; „Ostatnie Wiadomości Częstochowskie” 1934, nr 32, s. 6; „Nasza Częstochowa” 1992, nr 11, s. 18; „Nowy Express Częstochowski” 1927, nr 139, s. 3; – Handlowiec. Kalendarz dla spraw handlu i przemysłu m. Częstochowy na 1914 r., [Częstochowa 1914?], (wykaz nieruchomości), s. 7; Rocznik częstochowski. Kalendarz na rok 1903 wydany na korzyść Towarzystwa Dobroczynności dla Chrześcijan w Częstochowie, Częstochowa 1903, s. XXVII 86; – materiały w zbiorach Ośrodka Dokumentacji Dziejów Częstochowy Muzeum Częstochowskiego.